Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Anna güni Türkmenistanyň Şekillendiriş sungaty muzeýinde möhüm bir waka – MAFTUR (MAFTUR - Mission Archéologique Franco-Turkmène) türkmen-fransuz arhelogiýa ekspedisiýasynyň 30 ýyllygy we meşhur Ulugdepäniň arhelogiki ýadygärliklirine bagyşlanan hemişelik serginiň açylyş dabarasy boldy. Bu çärä biziň ýurdumyzda işleýän ilçiler, halkara guramalaryň wekilleri, meşhur medeniýet işgärleri we sungat ussatlary, alymlar, žurnalistler we telewideniýäniň habarçylary çagyryldy.

Resmi açylyş dabarasynda Türkmenistanyň Medeniýet ministriniň orunbasary Nursähet Şirimow, Fransiýanyň ilçisi Filip Merlin, MAFTUR ekspedisiýasynyň egindeş ýolbaşçylary Muhammet Mämmedow we Hulio Bendezu-Sarmiento gatnaşdy.

Filipp Merlin fransuz diplomatiýasynyň arheologiýa bilen ýakyn arabaglanyşygyny belläp, häzirki wagtda öz ýurdunyň bäş yklymda her ýylda geçirilýän 150-den gowrak ekspedisiýany şol sanda Italiýadaky Pompei, Kambojadaky Angkor we Iordaniýadaky Petra ýaly belli ýadygärliklerde iş alyp barýanlary goldaýandygyny aýtdy.

MAFTUR türkmen-fransuz arheologiki ekspedisiýasy, Fransiýanyň ozalky Prezidenti Fransua Mitteranyň 1994-nji ýylyň aprelinde Türkmenistana eden sapary mynasybetli döredildi. Şol döwürde ekspedisiýa öz öňünde Balkan welaýatyndaky Dehistan ýadygärlikler toplumyndaky öwrenmek maksadyny goýdy. 2001-nji ýylda Türkmenistandan we Fransiýadan bolan arheologlaryň bilelikdäki taslamasy Aşgabadyň 170 km gündogarynda ýerleşýän Ahal welaýatynyň Kaka etrabyndaky Ulugdepede gazuw agtaryş işlerine gönükdirildi.

Bu Türkmenistanda hem-de tutuş Merkezi Aziýada iň gadymy arheologiki ýadygärlikleriniň biridir. Ulugdepe – bu birnäçe müňýyllyklaryň dowamynda bar bolan we täze daş asyry döwründen bürünç asyryna we ondan soňky döwürlere çenli sebitiň medeniýetiniň ösüş tapgyrlaryny görkezýän uly ilatly ýerdir. Bu ýer Gadymy Gündogaryň taryhy bilen baglanyşyklydyr, şeýle hem adamlar ekerançylygy özleşdiripdirler, galalar gurupdyrlar we senetçilik ösdüripdirler.

Ulugdepede ýaşaýyş jaýlarynyň, köpçülikleýin binalaryň, içki galanyň we beýleki berkitmeleriň galyndylary tapyldy. Gözlegleriň netijesinde aýratyn bezegli palçykdan ýasalan keramika, daşdan we bürünçden ýasalan gurallar, şaý-sepler we medeni we söwda işjeňligini görkezýän öý goşlary we ösen ekerançylygy tassyklaýan suwaryş ulgamlarynyň galyndylary ýüze çykaryldy.

Bu ýeriň ýaşaýjylarynyň tertipli ýerleşişdirilişi, jemgyýetçilik guramaçylygynyň ýokary derejesini görkezýär. Bu şeýle hem Merkezi Aziýada biziň eýýamymyzdan öňki 6-njy müň ýyllykdan başlap, parfiýa-sasasy döwrüne çenli ähli döwürleriň resmileşdirileren ýeke-täk ýeri.

Aşgabatda Şekillendiriş sungaty muzeýinde geçirilen täze sergi 230-dan gowrak obýekti görkezýär (bu tapylan zatlaryň diňe ujypsyzja bölegi), bu ajaýyp ýadygärligiň has irki döwürleriniň taryhyny yzarlamaga mümkinçilik berýär. Hemişelik sergi görnüşinde döredilen ekspozisiýalar, alty ýyl mundan ozal aradan çykan MAFTUR-yň fransuz esaslandyryjysy professor Oliwier Lekonteniň hatyrasyna laýyk hormatdyr.

Açylyşda görnükli arheolog Oliwier Lekonte hakda minnetdarlyk, haýran galmak we çuňňur hormat bilen köp ajaýyp sözler aýdyldy. Neşirleri halkara derejesinde ykrar edilen sahy we tankydy alym hökmünde tanalýardy. Lekonteniň iň meşhur üstünliklerinden biri, oturymly ekerançylyk şäher siwilizasiýasyna geçişini görkezýän özboluşly gatlaklar kesgitlenen Ulugdepäni öwrenmäge gatnaşmagydyr.

Ulugdepede tapylan tapyndylaryň muzeýleşdirilmegi we täze ajaýyp arheologiki miras ýygyndysynyň döredilmegi, Türkmenistanyň Şekillendiriş sungaty muzeýiniň ýygyndysyna ýene bir ajaýyp sahypa goşýar we gadymy ussatlaryň çeper ellerinde dörän bu sungatlaryň gelip çykyşyny açyp görkezýär.

Açylyş güni halkara arheologiki missiýalar bilen işlemekde we adamzadyň geçmişini öwrenmekde, Merkezi Aziýada we beýleki sebitlerde medeni mirasy gorap saklamakda uly tejribe toplan Hulio Bendezu-Sarmientonyň özi serginiň ýol görkezijisi boldy. Myhmanlara diňe bir eksponatlar barada dowamly tertipde däl-de, eýsem gadymy şäheriň taryhy we ösüşi bilen has içgin tanyşdyrdy.

...Takmynan biziň eramyzdan öňki 1100-nji ýylda Ulugdepe diňe bir bu sebitde däl, eýsem bütin dünýäde näbelli bir täze medeni emele gelişiň şaýady boldy, ýagny arheologlar paýtagty Ulugdepäniň ýerinde ýerleşýän tapyndylaryny täze “imperiýanyň” siwilizasiýanyň açylyşy diýip hasaplaýar.

Şäher Kopetdagyň dag etekleriniň demirgazyk eňňitinde esasy orny eýeledi we uzak aralyk halkara söwdasyndan peýdalananyň, gözegçilik we dolandyryş nokady bolup hyzmat edipdir. Mysal üçin, Ýakyn Gündogaryň ýurtlary bilen günbatarda ýa-da günortada, Hindiguşyň aňyrsynda Hindi jülgesi bilen aragatnaşyk saklapdyr.

“Biziň açyşlarymyz möhüm ähmiýete eýe bolup, Merkezi Aziýada we bütin dünýäde siwilizasiýa merkezleriniň döreýşi we ösüşi barada umumy kabul edilen pikirleri düýpgöter üýtgedýär” – diýip, MAFTUR-yň arheologlarynyň biri mälim etdi.

Täze serginiň işiniň başynda ony gurnaýjylar 30 ýyl bäri türkmen-fransuz ekspedisiýasynyň esasy wezipelerini, üstünliklerini, açyşlaryny we netijelerini gysgaça beýan edýän “Türkmenistanda Ulugdepe – Merkezi Aziýada täze siwilizasiýa” atly suratly kitapça çykardylar.

Gözlegçileriň pikirine görä, bu ýadygärlik ilkinji gezek geçirilen gazuw-agtaryş işlerine bolan umytlary esaslandyrmak bilen çäklenmän, taryhymyzyň ozal öwrenilmedik döwürlerini açmak şeýle hem ÝUNESKO-nyň Bütindünýä mirasyny hökmünde ykrar edilmegini gazanmak bu ýerdäki gözlegleri dowam etdirmegiň zerurdygyna ynam döredýär.

“Beýik depe” (Ulug-Depe terjime edilýär) diňe bir ajaýyp geçmişi däl, eýsem, näçe kazuistik (kanun çykaryjy ýygyndylara degişlidir) ýaly görünse-de, ajaýyp geljegi bar. Şekillendiriş sungaty muzeýinde täze serginiň hödürlenmegi ýadygärligiň durmuşynda ýene-de bir möhüm sepgit bolup durýar, ýadawsyz arheologlary ýeňil bolmadyk işleri üçin yzygiderli sylaglamagy bes etmeýär we käwagt garaşylmadyk ýagdaýlary döredýär.

Witrinanyň içindäki kiçijik zatlara – kiçijik heýkeljikleriň böleklerine, şaý-seplerine we ş.m. seredenimizde, olaryň biri hakda tötänleýin öwrendik. Bu taryhy bize Aşgabat şäherindäki fransuz mekdebiniň okuwçysy, 12 ýaşly Şirin gürrüň berdi.

Şirin we synpy bilen Ulugdepede gezelenje boldylar, ol ýerde arheologlaryň nähili işleýändigi we haýsy gurallary ulanýandyklary görkezildi. Şol wagt bir oglan sözüň doly manysynda aýagynyň aşagynda bir zat tapdy we tapan zadyny özi bilen alyp gitmäge rugsat berildi, sebäbi tapyndy hakykatdanam gadymy bolsa-da hiç hili gymmaty ýokdy.

Soňra Şirin ýadygärlik hökmünde almana bir zady gözlemek kararyna geldi. Tizara kiçijik artefakt ýaly bir zat onuň gözüne ildi. Hünärmenlere görkezip, tapyndylary özi üçin alyp biljekdigini ýa-da ýokdugyny soranlarynda, olar munuň gymmatlydygyny bildiler we Şirin hem tapan gymnmatly tapyndysyndan aýrylyşmaly boldy. Ol ähtimal Zenan hudaýynyň heýkeljigiň kellesidi. Ýöne indi ol sadaja Şirini buýsandyrýan täze serginiň ýygyndysyny bezär.

Umuman aýdanyňda, serginiň köp sanly eksponatlaryna seredeniňde, wagtyň geçmegi we ugurtapyjylygyň lezzetini başdan geçirmezlik duýgusyny başdan geçirip bolmaz we gadymy ata-babalarymyzyň çeken zähmeti, sazlaşyk we gözellik duýgusy, hatda ýönekeý zatlarada ýerleşdirjek bolupdyrlar.

Şu gün Türkmenistanyň Şekillendiriş sungaty muzeýinde peýda bolan täze sergi bölüminde diňe bir Ulugdepäniň taryhy ähmiýeti däl, eýsem döwürler we halklaryň arasyndaky medeni köpri hökmünde hem ähmiýeti bar.

Bu ýerdäki her bir eksponat – gadymyýet dünýäsine göz aýlamak, siwilizasiýanyň ösüşine düşünmek we sungatyň gözbaşlaryna ýakynlaşmak üçin çakylykdyr.

Ulugdepe bize geçmişiň we geljegiň elmydama baglanyşýandygyny şeýle hem taryhyň hiç wagt öz öwrenijilerini haýran galdyrmagyny bes etmeýändigini ýatladýar.

Bekdurdy AMANSARYÝEW

Foto: orient.tm