Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Eger-de Türkmenistanyň daşary syýasaty şekillendirip piramida görnüşinde göz öňüne getirseň, elbetde, onuň iň ýokarky nokadynda 1995-nji ýylda dünýä jemgyýetçiligi tarapyndan ykrar edilip, ýaş döwlete berlen bitaraplyk derejesi özboluşly orny eýelär we onuň esasyny bolsa uzak wagtyň dowamynda dörän hoşniýetli goňşuçylyk milli däpleri düzýär. Bu ýerde türkmen halkynyň parahatçylyk ýaly ruhy gymmatlyklara bolan garaýşy aýdyň şöhlelenýär.

Bu ýerde biz diňe bir milli häsiýetiň kesgitleýji aýratynlygy hökmünde türkmen halkynyň parahatçylyk söýüjilik häsiýetniň esasy ýörelgeleriniň gelip çykyşyna düşünmän, eýsem häzirki Türkmenistanyň halkara giňişlikdäki özüni alyp barşynyň aýratynlyklaryna-da hem giňden düşünip bileris...

Taryhdan görnüşi ýaly, türkmen topragy köp ýyllaryň dowamynda “ýedi ýoluň çatrygy” hasaplanypdyr. Gadymy döwürlerde bu bereketli toprakdan Beýik Ýüpek ýolunyň esasy halkalary geçýärdi. Ol “Beýik” diýen at bilen diňe bir yklymlaýyn söwdada gazanylan ägirt uly üstünlikleri üçin däl-de, eýsem, giň Ýewraziýa giňişliginiň dürli künjeklerinde ýaşaýan halklara aragatnaşyk gurmak mümkinçiligini berenligi üçin-de at gazandy. Hakykatdan-da, Beýik ýol müňlerçe ýyl mundan ozal buddaçy Gündogary, hristian Ýewropany, musulmançylyk Günortany we Demirgazygy bolsa butparaz birleşdirdi.

Bu Arşdan iberilen missiýa – dürli medeniýetleri ýakynlaşdyrmak, dürli halklary we dürli dillerde gürleýän adamlary birleşdirmek – türkmenleriň ýaşaýan ýerlerinde ruhy sazlaşygyň özboluşly atmosferasyny döretdi. Bu ýagdaý olaryň gelip çykyşyna parahatçylyk söýüjilik, tolerantlyk we goňşuçylyk gatnaşyklaryny esaslandyrdy. Şonuň üçinem türkmenleriň myhmansöýerligi, açyklygy we özlerine nätanyş halklaryň medeniýetini diňe düşünmäge synanyşmak bilen çäklenmän, ony kabul etmek isleýändigi rowaýata öwrüldi.

Türkmeniň entogenezinde köp taýpalar we halklar öz yzlaryny goýdular: skiflar, saklar, massagetlar, dahlar, alanylar, gunlar, eftalylar, sarmatlar. Taryh sahnasyndan giden etnoslaryň sanawyny dowam etdirip bolar, ýöne gadymy taryhçylaryň käwagt şol bir taýpany dürli atlar bilen atlandyrandygyny, ýa-da dürli halklary bir etniki at bilen belländigini hem göz öňünde tutmalydyrys. Şeýle-de bolsa, türkmenleriň nesil daragtynyň özeninde örän köpdürli etniki kökleriň bardygyny bellemelidiris.

Türkmenleriň gelip çykyşynda iň möhüm orny oguzlar eýeleýär – olar türki dilli taýpalardyr ýagny arap çeşmelerinde olara “guzzlar”, wizantiýa çeşmelerinde bolsa “uzlar” diýilýärdi.

Käbir awtorlar (hem häzirki zaman, hem gadymy orta asyr) “oguz” bilen “türkmeni” bir halk hasaplapdyrlar. Meselem, Abu Reýhan Biruni: “haçanda guz yslam dinini kabul etse, oňa türkmen boldy diýipdirler” diýip belläp geçipdir.

Şonuň üçin türkmenleriň asyl etnik adyny ata-babalary Oguz hanyň adyndan alandyklary baradaky pikir, biziň pikirimizçe, bar bolmaga hukugy bar. Gadymy döwürde täze ýerleri gözlemek üçin göçüp gelen türkmenleriň ata-babalary Sibiriň, Hytaýyň, Hindistanyň, Kiçi Aziýanyň we Merkezi Aziýanyň giň ýerlerini özleşdiripdirler. Sanlaryň köpelip başlamagy bilen ondan aňryk, Eýrana, Siriýa we araplaryň ýaşaýan ýerlerine, şeýle hem Kawkaza we Gündogar Ýewropa çenli baryp ýetipdirler. Uzak ýurtlara göçüp baryp, ol ýerde mesgen tutupdyrlar, ýöne käte öz ýerlerini ýitirip, beýleki halklary özüne çekipdirler we käwagt beýleki taýpalaryň arasynda dargap, daşary ýurtlularyň medeniýetinden iň gowularyny alyp, şol bir wagtyň özünde durmuş tejribesi bilen baýlaşdyrypdyrlar...

Belki-de şonuň üçindir, uzak ýyllaryň dowamynda üznüksiz uruş şertlerinde ýaşaýan türkmenleriň mentalitetinde parahatçylyga we goňşuçylyk gatnaşyklaryna aýratyn hormat goýmak bilen baglanyşykly ýörelge kemala gelendir. Taryhy ýazgylarda ýygy-ýygydan agzalýan türkmenleriň aşa söweşjeňligi bolsa, olaryň daşky howplara tebigy jogaby bolupdyr.

Uzak geçmişden, türkmen döwletleri (Marguş, Beýik Skifiýa, Massagetler döwleti we beýlekiler) giň çäklerde ýagdaýy kesgitleýän döwürlerden häzirki günlere gelip ýeten taryhy maglumatlar türkmen ata-babalarynyň parahatçylyk söýüjiligini tassyklaýar.

Taryhçy we türkolog Lew Nikolaýewiç Gumilýow öz işlerinde gadymy türki halklaryň beýleki milletler bilen asuda hem sazlaşykly ýaşamak üçin möhüm ukybynyň bolandygy belleýär. Professor Öwez Gündogdyýewiň “Türkmen diplomatiýasynyň taryhyndan” atly kitaby hem parahatçylyk döredijilik bilen bagly giň möçberli maglumatlary öz içine alýar. Onuň bellemegine görä, “Beýik skif filosofy, türkmenleriň meşhur ata-babalarynyň biri Anaharsis, Lidiýanyň patyşasy Krez üçin ýazan hatynda: “Biz ýaraglarymyzy beýleki halklara garşy däl-de, diňe zerur bolan halatynda öz-özümi goramak üçin saklaýarys” diýip ýazypdyr.”

Rim taryhçysy Pompeý Trog skif jemgyýetiniň adalatly gurluşyny suratlandyryp: “Eger-de beýleki halklar hem şular ýaly mylaýymlyk we başga biriniň emlägine el gatmazlyk ýörelgesini saklasa, ähli döwürlerde we ähli ýerlerde uruşlaryň sany beýle köpelmezdi” diýip ýazýar.

B.e. öň VI asyrda gadymy pars patyşalarynyň dinastiýasynyň düýbüni tutan Kir II häzirki Türkmenistanyň çägine goşun geçirmek üçin Uzboý derýasynyň üstünden köpri gurmagy buýran wagty, massagetleriň şa zenany Tomiris, gazaply gan döküşikleriň öňüni almak isläp, oňa duýduryjy hat iberipdir. Hatda: “Maksadyňdan el çek! Sebäbi bu seniň üçin peýdaly bolar ýa-da ýok, muny öňünden bilip bilmersiň...” – diýip ýazylypdyr.

Eýýäm gadymy döwürlerde parahatçylygy saklamak üçin döwletleriň arasynda baglaşylan ylalaşyklara uly orun berlipdir. Türkmen taryhynyň iň şöhratly sahypalarynyň biri, dünýä siwilizasiýasynyň merkezleriniň biri hasaplanýan gadymy Marguş döwleti bilen baglanyşyklydyr. Alymlaryň pikirine görä, hut şu ýerde dünýäniň ilkinji dini – zoroastrizm döräpdir. Bu diniň mukaddes kitaby bolan “Awesta”-da ähli raýatlara we döwlet ýolbaşçylaryna ýüzlenilip: “Ylalaşyga wepaly bol!” diýlip wagyz edilýär. Şol ýerde şeýle hem: “Ata bilen ogluň arasynda ýüz esse ylalaşyk bolsun. Iki ýurduň arasynda bolsa, müň esse söz berlen bolsun!” diýip bellenilýär.

Isa Pygamberiň dünýä inmeginden 49 ýyl öň türkmenleriň ata-babalary bolan hunlar (Hytaýda “sýunnu”, Ýewropada bolsa “gunnami” diýip atlandyrylan) Hytaý imperatory bilen “Kasam ylalaşygyny” baglaşypdyrlar. Iki döwletiň gatnaşyklaryny düzgünleşdirýän bu resminama Han dinastiýasy bilen hunlaryň indi “bir maşgaladygyny we hiç haçan birek-biregi aldap ýa-da birek-birege çozmaly däldigi” kepillendirýärdi. Resminamada şeýle hem: “Goý, biziň ogullarymyz we agtyklarymyz nesilden-nesle şu kasamyň düzgünlerine laýyklykda hereket etsinler” diýlip bellenilýär.

Türkmenleriň taryhy halklaryň arasynda parahatçylyk bilen halklaryň arasynda kasam eden şeýle şertnamalaryň köpüsini bilýär...

Elbetde, durnukly parahatçylygy saklamak üçin güýçli döwletleriň arasynda belli bir derejede yzygiderli gatnaşyklary saklamak zerur bolupdyr. Professor Gündogdyýew şeýle belleýär: türkmenleriň irki taryhynyň basgançaklarynda diplomatik gatnaşyklary esasan goňşy döwletler bilen saklanýardy. Şeýle-de bolsa, şol döwürde türkmen halkynyň ata-babalary halkara gatnaşyklarynda Hytaýyň, Rimiň, Gresiýanyň, Wizantiýanyň, Persiýanyň we beýleki döwletleriň tejribesinden peýdalanypdyrlar. Diplomatik gatnaşyklaryň yzygiderli däldigine garamazdan, türkmen döwletlerine (meselem, Mesopotamiýadan Hindistana çenli giňişliklere ýaýran Parfiýa döwletine) ýüzlerçe, hatda müňlerçe adamdan ybarat uly wekiliýetler gelipdir. L.N Gumilýowyň bellemegine görä, käbir ýyllarda bu sebitlere hatda on sany (!) hytaý ilçihanasynyň gelip bilendigi hakda maglumatlar bar.

Uruşlardan ýadan dünýäniň parahatçylygy köp faktorlara baglydy. Güýçli döwletler dünýäni täsir zolaklaryna bölüp, az sanly halklary eýýäm boýun egdiripdi. Şonuň üçin güýçli imperiýalara diňe bir zat galýardy – olaryň esasy bäsdeşleriniň dünýä agalyk etmek bolan islegi gowşan pursady elden gidirmän peýdalanmak. Şonuň üçin-de, döwletler hatda wagtlaýyn gowşaklyklaryny hem seresaplylyk bilen gizlemäge mejbur bolupdyr. Sebäbi diňe örän güýçli bolan özüni doly howpsuz duýup bilýärdi.

Şonuň üçinem, bäsdeş döwletleriň wekiliýetleri kabul edilende, eýýäm şol döwrüň özünde diplomatik duşuşyklarda güýjüň we harby kuwwatyň görkezilmegi bir strategiýa hökmünde ulanylypdyr. Bu tejribe taryhyň dowamynda güýçli döwletler tarapyndan duýduryş maksady bilen yzygiderli ulanylyp gelipdir.

“Oguznama” atly eserinde türkmenleriň gadymy taryhy çylşyrymly ýagdaýda rowaýatlar we hakykatlar bilen utgaşýar. Halk ruhunyň bu ajaýyp eserinde Oguz hanyň frank ilçileriniň gelendigini eşidip, olara garşy... goşun ibereni beýan edilýär. Türkmen söweşijileri ilçileri dabaraly ýagdaýda bellenen ýere çenli doly söweşjeň ýagdaýda ugradypdyrlar. Ilçileriň ýurduna gaýdyp geleninden soň, franklaryň hökümdaryna Oguz goşunynyň güýçli we haýbatlydygyny gürrüň berýärler. Eposda aýdylyşy ýaly, franklaryň hökümdary «boýun bolmak we tabynlyk guşagyny öz bedenine daňmaga mejbur» bolýar.

Şol bir hereketi Oguz han Wizantiýanyň ilçileriniň öňünde hem gaýtalap, “olaryň ýüreklerine gorky salyp”, söweşmek isleglerini ýok edipdir.

Häzirki zaman terminologiýasy bilen aýdanyňda, gadymy döwürde daşary ýurt ilçileriniň öňünde harby güýji görkezmek arkaly öňüni alyjy çäreleriň ulanylmagy dünýäde durnuklylygy saklamaga hyzmat edipdir. Şol döwürlerde edilýän bu däpleriň (asyl manysyny ýitirip başlasa-da) häzirki zaman diplomatik protokol çärelerinde hem göze ilýändigini görüp bileris.

Biziň ata-babalarymyz söweş tejribesini uruş wagtynda ulanmagyň deregine, ony parahatçylyk ýagdaýynda garşydaşlara görkezmegiň has peýdalydygyny bilýärdiler. Şonuň üçin taryhda türkmenler şeýle “öňüni alyş çärelerini” yzygiderli ulanypdyrlar.

Şeýlelikde, gadymy Hytaý imperatory U-diniň ilçileri (miladydan öňki II-I asyrlarda) türkmen topragyna tarap hereket edenlerinde, olar Parfiýa hökümdarynyň buýrugy bilen serhetde 20 müň atly esger tarapyndan garşy alynýar. Agyr ýaraglanan bu güýçli goşun ilçileriň ýanynda ýolboýy bolup, bir tarapdan olary goraýan ýaly bolup, beýleki tarapdan bolsa Parfiýanyň goşun güýjüni görkezýär.

Professor Ö.Gündogdyýew orta asyr geografy Ýakudyň, Ibn al-Fakihiň maglumatlaryna salgylanyp beren maglumatyny beýan edýär. Ol Omaýatlar halyfatynyň ilçisiniň Sülük hanyň huzurynda kabul edilmegini isländigini, munuň bolsa esasan türkmen hökümdarynyň tabynlygynda bolmagyny aňladýandygyny belleýär. Araplaryň şol döwürde Demirgazyk Afrikany, Pireneý ýarymadasyny we beýleki sebitleri üstünlikli basyp alandygyny bilýän türkmen hany, olaryň islegini azaltmak üçin goşunynyň güýjüni görkezmek kararyna gelýär. Ol on sany baýdak göteriji bilen ilçini gür tokaýly depä çykaryp, ilkinji esgere baýdagyny açmagy buýurýar. Şol bada tokaýdan on müň ýaraglanan atly esger çykýar.

Ýakudyň ýazmagyna görä, mundan beýläkki hereketler ilçini has hem haýran galdyrýar: “Birbada baýdak göterijileriň her biri baýdagyny açdy, we her gezek depäniň aşagynda on müň atly esger düzüldi. Ahyrynda ähli on baýdak açylanda, depäniň aşagynda başdan-aýak ýaraglanan ýüz müň atly esger bardy”.

Şu ýerde Mubarak şanyň sözlerini ýada salmak isleýäris, ol harby güýje aşa bil baglaýanlary duýduryş bilen ýatladyp: “Siziň goşunyňyz garşydaşyň goşunyndan näçe köp bolsa-da, urşy gözlemäň... Amatly parahatçylyk, nädogry uruşdan gowudyr, sebäbi urşyň netijesini öňünden bilmek mümkin däl. Şeýle parahatçylyk ýeňişden hem gowudyr” diýipdir.

Şeýle gyzyklanma bilen, bitarap çemeleşmek hemme döwürde birek-birege düşünişmegiň ilkinji ädimi hökmünde kabul edilipdir. Bu bolsa hatda kabul ylalaşyp bolmaýan garşydaşlaryda biri-birine ýakynlaşdyrmaga ukyplydyr.

Planetamyzda dürli dinleriň wekilleriniň haçan-da umumy düşünjesiz bir temada jedel edip başlandyklaryny kesgitlemek kyn. Ýöne wagtyň geçmegi bilen olaryň gapma-garşylygy iň ýokary derejesine ýetip, adamlaryň ýadynda ganly yz galdyran gazaply dini söweşlere öwrülip başlady. Şonuň üçin hemme wagt dolandyryjy elitanyň din meselesine näzik çemeleşmegi parahatçylygy goramak meselesinde möhüm ähmiýete eýe boldy. Türkmenler, mentalitetleriň güýji esasynda sebäpli hemişe beýleki dinleriň wekillerine hormat bilen garapdyrlar. Bu aýratynlyk, esasanam, orta asyr döwletlerinde, şol sanda 1038-nji ýylda türkmenler tarapyndan esaslandyrylan köp milletli Beýik Seljuk imperiýasynda aýdyň görünýär.

Tanymal rus gündogarşynasy, akademik W.W. Bartold, bu güýçli imperiýanyň düýbüni tutan halkyň dünýä taryhyndaky ornuny ýokary baha berip, şeýle belleýär: “Seljuk imperiýasynyň döredilmegi bilen oguz, ýagny türkmen halky musulman dünýäsi üçin şeýle ähmiýete eýe boldy welin, orta asyrlarda hiç bir beýleki türki halklary beýle mertebä ýetip bilmedi.”

Türkmen-seljuklaryň hem-de olaryň hökümdarlarynyň iň uly gazananlarynyň biri, bir tarapdan, sekta gapma-garşylyklary bilen dargamaga ýüz uran musulman dünýäsini birleşdirmek bolsa, beýleki tarapdan, olar döwletleriniň raýatlaryna islän dinlerini erkin ybadat etmek mümkinçiligini bermekleri boldy. Mundan başga-da, rehimsiz haçly ýörişleriň dowamynda, ýaraglanan rysarlaryň Ýakyn Gündogara akyp gelýän döwründe, diňe musulmanlaryň däl, eýsem beýleki dinleriň wekilleriniň hem goragyna duran seljuk-türkmenler boldy. Len-Pul Stenli bu barada: “Haçly ýörişlere gatnaşyjylar özleriniň ýygy-ýygydan ýeňilmegini esasan seljuk-türkmenlere degişlidir” diýip belleýär.

Türkmen-seljuk hökümdarlarynyň parahatçylyk söýüjiligi we adalatlylygy baradaky taryhy maglumatlaryň birnäçesi daşary ýurtly ýazgyçylaryň üsti bilen biziň günlerimize gelip ýetdi. Bu bolsa ol maglumatlaryň bitaraplygynyň kepili bolup durýar. Meselem, ermeni taryhçysy Kirakos Gandzaketsi, Mälik şa soltanyň “älemi esasan uruş we zorluk bilen däl-de, söýgi we asudalyk bilen boýun egdirendigini” belleýär. Oňa pars taryhçysy Sadr ad-Din al-Huseýni hem goşulyp, şygyrlaryň setirlerinde “Soltan Alp Arslan tabynlaryna adalatyň ganatlaryny ýaýdy we olary rehimdarlyk hem sahylyk bilen gurşady” diýip ýazýar. XII asyrda ýaşan taryhçy Mihail Siriýalyň maglumatlarynda soltan Gylyç Arslan II türkmeniň musulman bolandygyna garamazdan, hristian dininiň baştutanlarynyň goragçysy bolandygyny we hatda ybadathanalary salgytlardan azat edendigini beýan edilýär.

Türkmen halk döredijiligi – dostluk, parahatçylyk we goňşuçylyk gatnaşyklary ýaly gymmatlyklara düşünmekde hakykatdan hem altyn gazna bolup durýar. “Uruş ýa-da parahatçylyk?” diýen soraga türkmen halky elmydama ikinjisiniň ýagny parahatçylygyň peýdasyna jogap beripdir. Munuň tassyklamasy hökmünde geçmişden biziň günlerimize gelip ýeten türkmen medeniýetiniň gymmatlyklary bolup durýar. Olaryň biri – goňşy Eýran döwletiniň paýtagtyndaky muzeýde saklanýan söweş gylyjy. Onda şeýle sözler oýulyp ýazylan: “Türkmen hiç haçan gylyjyny gynyndan goňşusynyň garşysyna çykarmaz!”

Şu wagta çenli agzalan Mübärekşa, “Uruş alyp barmagyň düzgünleri we batyrlyk” atly eserinde dünýäniň güýçli şahsyýetlerine ýüzlenip, olara yzygiderli ýatlaýar: “Öňki döwürlerde işler çekişme, jedel, bilim başarnygy we pähim-paýhas arkaly alnyp barylýardy. Şonuň üçin hiç kim uruş dawa islemezdi… we dünýä hem-de döwlet adamlary bu babatda pikirdeşdiler.”

Türkmen halky garaşsyzlygyny gazanyp, iň gowy ruhy gymmatlyklaryny, bütin dünýä bilen jebislikde hereket etmek arkaly parahatçylygy saklamagyň iň netijeli ýoludygyny ynamly ýagdaýda dikeldip bildi.

Bu gün BMG-niň belent münberinden Türkmenistan halkara giňişligindäki esasy iş ugurlaryny beýan edýär. Şübhesiz, ertir hem Türkmenistanyň milli bähbitlerini amala aşyrmagyň ýeke-täk kabul ederlikli modeli hut şol bir daşary syýasat ugruna esaslanar. Bu doktrina bolsa hemişelik bitaraplyk ýörelgelerine daýanýar, onuň gözbaşlary bolsa türkmen halkynyň milli häsiýetleriniň ajaýyp aýratynlyklaryndan – parahatçylyk söýüjilikden, açyklykdan we elmydama dialoga taýýarlykdan gelip çykýar. Bu häsiýetler türkmen halkynda uzak taryhy döwürde kemala geldi.

Munuň üçin geň galdyryjy zat ýok, sebäbi Geljege barýan ýol aslynda geçmişden başlaýar...

Bekdurdy AMANSARYÝEW

Foto: orient.tm