Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Gazagystanyň birnäçe köpçülikleýin habar beriş serişdeleri (smi24.kz, smi24.kz, azh.kz) 8-nji fewralda Bütindünýä bankynyň hünärmenleriniň Hazar deňziniň suwunyň pese düşmeginiň sebäplerini öwrenýändiklerini habar berdiler.

Hazar deňziniň suwunyň aşaklamagy eýýäm birnäçe ýyldan bäri möwsümleýin suw derejesiniň täsirleri bilen baglanyşykly däldir.

Habarlardyr makalalaryň awtorlary bu ýagdaýa ekologiýa, ykdysadyýet we durmuş taýdan uly begtbagtçylyk hökmünde garaýarlar. Bu babatda “HR Wallingford” kompaniýasynyň programma ulanmak (TELEMAC) arkaly geljekki hadysalary öňünde çaklamak boýunça Hazar deňziniň bütin çägini we Aktau portuny gidrodinamiki modelirlemek işlerini alyp barýar.

Şu ýerde geliň, “Bütindünýä bankynyň wekilleriniň sapary – bu Hazar deňziniň derejesiniň pese düşmeginiň meselelerini öwrenmek ugrunda Aktau port başlangyjynyň iş ýüzünde durmuşa geçirilmegi” atly makala ünsi çekeliň.

Meniň pikirimçe, geçirilen barlaglaryň netijesinde işlenip taýýarlanylan tekliplere we maslahatlara laýyklykda düzülen geljekki hadysalar – Aktau portunyň desgalaryny täzelemek we enjamlaryny döwrebaplaşdyrmak boýunça taslamalar barlagyň hakyky maksadyny durmuşa geçirmekde garaşylan netijäni getirmez. Bu ylmy barlaglar ekologiýa taraplary asla öz içine almaýan täjirçilik maksatly taslamany göz öňünde janlandyrýar.

Hazar deňzindäki portlaryň durkunyň täzelenmegi we döwrebaplaşdyrylmagy boýunça taslamalar deňziň suwunyň pese düşüp täze ýerleriň emele gelýändigini görkezýär.

Ýitip gitmek proseslerini duruzmak üçin çäreler görülmese Aktau porty, Hazaryň kenarýakasyndaky beýleki portlar hem bütinleý ýitip ýok bolup biler. Şunda hiç hili ylmy gözlegiň hem peýdasy degmez. Munuň mysaly hökmünde Aral deňzini görkezmek bolar.

Bu döwürde diňe Hazar we Araly suw bilen doldurmaklyk Hazar deňzini halas edip biler. Şeýle edilse, ol Hazar sebitleriniň gidrogeologiýasyny we howasyny üýtgedip biler, şol sanda Gazagystanyň gurak ýerleriniň 2/3 bölegini ekologiýa taýdan amatly we deňziň portlarynyň döwrebaplaşdyrylmagyny maksadalaýyk edip biler.

Emma munuň üçin degişli maksatlar we meseleler kesgitlenmeli. Ylmy gözlegler gowy proses, ýöne olar esasy maksat bilen parallel amala aşyrylmaly. Bu maksatlardyr wezipeler Hazar deňziniň suwunyň pese düşmegini duruzmak we Araly halas etmek bilen baglanyşmalydyr.

Şeýlelikde, ýokarda ady agzalan makala öwrenmäge we ýene öwrenmäge çagyrýar. Munuň bolsa Hazar we Aral üçin hiç-hili peýdasy ýok. Suw derejesiniň pese düşmegi dowam edýär we ol dowam hem eder.

Hazar we Aral boýunça tejribä esaslanýan çözgütler zerur. Bu ugurda Gazagystanyň ilatyny gyzyklandyrmaýan täjirçilik maksatly taslamalary däl-de, hakyky wakalara esaslanýan ylmy barlaglary we işler geçirmek zerur.

“NK-AMTP” paýdarlar jemgyýetiniň Başlygy Abaý Turikpenbaýewiň bellemegine görä, Hazar deňiz bilen bagly meseleleri sebitiň ähi ýurtlarynyň bilelikdäki tagallalarynyň esasynda oňyn çözüp bolar. Şeýle edilende, bu işler sebitiň ekoulgamyna-da, onuň durnukly ösüşine-de özüniň täsirini ýetirer.

Bu işler bolsa diňe anyk kesgitlenen maksatlaryň we wezipeleriň netijesinde hasyl bolar. Bu babatda Gündogarda şeýle pähim hem bar : “Bal diýip näçe aýtsaň hem agyzdaky bal süýjänok”.

Myrat SÄHEDOW, SSSR-iň Lukmançylyk ylymlary akademiýasynyň adybir baýragynyň eýesi, filosofiýa ylymlarynyň doktory, patentler boýunça bilermen.

Foto: fisher.kz