Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Özbegistan, Fergana, 15-nji oktýabr | ORIENT. Fergana parahatçylyk forumynyň “Fergana jülgesi – täze ykdysady mümkinçilikler üçin giňişlik” atly birinji mejlisinde sebitiň mümkinçiligi barada jikme-jik seljerme berildi we ykdysady integrasiýany çuňlaşdyrmagyň anyk mehanizmleri teklip edildi.

Merkezi Aziýanyň birlermenlerini birleşdiren çekişme azyk we energetika howpsuzlygyny, senagat hyzmatdaşlygyny, söwdany höweslendirmegiň we sebitde bitewi ykdysady giňişlik döretmegiň ýollary ara alnyp maslahatlaşyldy.

Dialoga Özbegistanyň, Gyrgyzystanyň we Täjigistanyň wekilleri bilen bir hatarda Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklar institutynyň Strategik barlaglar boýunça ylmy merkezi bilermeni Bekdurdy Amansaryýew hem çagyryldy. Ol Türkmenistanyň sebitiň üýtgemegi we halkara logistika baglanyşyk ulgamyndaky orny baradaky garaýyşyny, şeýle hem “ykdysady deňsizligi” ýeňip geçmäge we harytlar üçin serhetleri “ýaşyl geçelgä” öwürmäge gönükdirilen pikirini beýan etdi.

Hyzmatdaşlygyň täze filosofiýasy: biri-biriniň üstüni ýetirmek we klasterler

Bilermen çykyşynyň başynda belläp geçişi ýaly, Fergana jülgesiniň ykdysady ýagdaýy deňsizlik bilen häsiýetlendirilýär: Jülgäniň bir bölegi (Özbegistan) ösen senagat binýady bar, beýlekileri (Gyrgyzystan we Täjigistan) gidroelektrik mümkinçiligine we bäsdeşlige ukyply oba hojalyk serişdelerine eýe, şeýle hem suw serişdeleri bilen üpjün etmekde möhüm orny eýeleýär...

Amansaryýew sebitara söwdany netijeli höweslendirmek ikitaraplaýyn ylalaşyklardan “integrirlenen klasterleýin çemeleşmä” geçmegi talap edýändigini mälim etdi.

Onuň pikiriçe, sebitiň esasy ykdysady aktiwleri aşakdaky ýaly böleklerde jemlenendir:

Çig mal we senagat binýady: uly pagta ätiýaçlyklarynyň, möhüm kömür ýataklarynyň we ösen metallurgiýa infrastrukturasynyň bolmagy.

Energetika mümkinçiligi: Gyrgyzystanyň we Täjigistanyň gidroelektrik serişdeleri, Özbegistanyň täz gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerini ösdürmek boýunça meýilnamalary bilen üsti ýetirildi.

Zähmet serişdeleri: Zähmeti köp talap edýän pudaklary (dokma, hyzmatlar) ösdürmek üçin köp sanly we hünär taýýarlyk mümkinçilikleri.

Goşulan bahany döretmek, gurluşyk

Bilermen, esasy ösüş mümkinçiligini Jülgäniň bölekleriniň çeşmeleri biri-biriniň üstüni ýetirýän sebitleýin gymmatlyklar zynjyryny döretmek bilen baglanyşdyrdy.

Dokma klasteri: Çig mala eýe bolan Özbegistan ýokary hilli ýüplük bilen üpjün edip biler, Gyrgyzystan bolsa – taýýar eşikleriň soňky tikin, dizaýnyna we marketingine ünsi jemläp biler.

Importyň ornuny tutmak: Taslamany utgaşdyrmak arkaly “möhüm import harytlaryna” (mineral dökünler, derman serişdeleri, oba hojalyk enjamlary) ünsi jemlemeli.

Bu Fergana jülgesine çig mal däl-de, taýýar önümleri eksport etmek arkaly daşary bazarlarda bäsleşmäge mümkinçilik berer.

Tanyşdyrylyş dabarasynda Türkmenistanyň wekili gurluşyk pudagynda tejribe alyşmak boýunça teklibi beýan etdi. Türkmenistan soňky ýyllarda dürli ugurlardaky taslamalaryň gurluşygynda uly tejribe toplady.

“Türkmen hususy kompaniýalary başlap uly ilatly ýeri — “döwlet ähmiýetli şäher” derejesine eýe bolan “akylly” Arkadag şäherini gurdylar. Türkmen gurluşykçylarynyň bu tejribesi, ýakyn wagtda gurluşykda gülläp ösmegine garaşylýan Fergananyň şäherlerini we obalaryny ösdürmekde peýdaly bolup biler”.

Hyzmatdaşlygy höweslendirmek üçin salgyt we gümrük düzgünleri bilen serhetýaka senagat zolaklaryny döretmek teklip edildi.

Logistika we maliýe integrasiýasy

Bitewi ykdysady giňişlik döretmek üçin Bekdurdy Amansaryýew iki möhüm talapy belläp geçdi: kadadan çykmalar ýa-da çäklendirmeler bolmazdan erkin söwda; gümrük nokatlaryny sanlylaşdyrmak (harytlary tizleşdirilen tertipde resmileşdirmek üçin “bir penjire” ulgamyny we “ýaşyl geçelgelerini” ornaşdyrmak).

Barlag göýberiş nokadyny mundan beýläkde döwrebaplaşdyrmagy, ony gije-gündizleýin tertipde işe geçirmegi we milli walýutalarda özara hasaplaşyklar üçin hasaplaşyk mehanizminiň döredilmegine çagyrdy, bu walýuta töwekgelçiligini azaldyp, daşary ýurt walýutasyna garaşlylygy azaldar.

Bilermen, Fergana jülgesiniň strategiki ornuna ünsi çekip, jülgäniň Trans-Ýewraziýa ulag geçelgelerinde esasy baglanyşykdygyny aýtdy:

“Fergana jülgesi Merkezi Aziýany Eýranyň we Pakistanyň bazarlary bilen baglanyşdyrýan günorta geçelgeleriň we Türkmenbaşy portunyň üsti bilen – Kawkaza, ol ýerden Türkiýä we ondan aňryk Ýewropa çykmak üçin başlangyç nokatdyr”.

“Nexus” – çemeleşme we ulaldylan üstünlik

Bilermen, suw energiýasy bilen baglanyşykly çeşmeleriň deňagramly dolandyrylmagynyň zerurdygyny aýtdy. Ol gyşda gidroelektrik energiýasyny has köp öndürmek (Gyrgyzystan we Täjigistan) we tomusda suwaryşy üpjün etmek (Özbegistan we Türkmenistan) üçin suw goýbermegiň tertibini ylalaşmaga çagyrdy.

Fergana jülgesiniň uzak möhletleýin energiýa howpsuzlygy, tutuş Jülgäniň içinde gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmesi we kogenerasiýa taslamalarynyň deň paýlanmagy arkaly gazanylmalydyr. Bu bolsa merkezleşdirilmedik, durnukly we az töwekgelçilikli energiýa ulgamyny döredýär diýip, Amansaryýew belledi. Şeýle hem, Merkezi Aziýa sebitinde tebigy gaz gorlary boýunça dünýäde dördünji orunda durýan bir ýurduň bardygyny, ýöne öndürilýän “ýaşyl elektrik energiýasynyň” mukdarynyň gaz bilen işleýän elektrik stansiýalarynyň mümkinçiliginden ep-esli pesdigi barada belläp geçidi.

Sözüniň ahyrynda Amansaryýew Ferganyň üstünliginiň tutuş sebit üçin “lakmus synagy” diýip aýtdy: “Fergana jülgesi esasy mikro nusga we Merkezi Aziýa ýurtlarynyň arasynda özara ýakynlaşmak we integrasiýa üçin üstünlikli mehanizmleri synag etmek we görkezmek üçin açyk synag meýdançasyna öwrülýär”. Her bir ylalaşyk, her bir açyk serhet geçelgesi we Fergana şäherindäki her bir bilelikdäki suw taslamasy – bu tutuş Merkezi Aziýa jemgyýeti üçin kiçeldilen model hökmünde işleýän sebit agzybirligini berkitmek üçin taýýar nusga.

“Umumy ykdysady gurluşy, ulag ulgamynyň bitewiligini we bilelikdäki çeşmeleri dolandyrmagyň, ilkinji nobatda suwuň zerurlygyny göz öňünde tutup, Fergana şäherindäki üstünlik Merkezi Aziýada has giň sebitleýin integrasiýanyň mümkinçiligini görkezer” – diýip, bilermen sözüni jemledi.

Foto: orient.tm