Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Dowamy. Başy şu ýerde

2023-nji ýylda Türkmenbaşydaky nebiti gaýtadan işleýän zawodlar toplumy 80 ýyllygyny belledi. Zawodlaryň taryhy, has dogrusy, türkmen topragyndaky ilkinji nebiti gaýtadan işleýän zawodyň taryhy, Beýik Watançylyk urşunyň agyr ýyllarynda başlandy. Sowet hökümetiniň Türkmenistanda nebiti gaýtadan işleýän zawody gurmak kararyna haýsy faktorlar täsir etdi?

Birinjiden, bu nebitiň we gazyň ägirt uly gorlarynyň bolmagydyr, ýagny bular köp sanly alymlar we türkmen topragynyň ýerasty baýlyklaryny öwrenen ylmy ekspedisiýanyň agzalary tarapyndan birnäçe gezek bellendi. Mysal üçin, akademik I.M.Gubkiniň 1937-nji ýylda Moskwada geçirilen XVII Halkara geologiýa kongresinde eden çykyşynda getirilen maglumatlara görä, Türkmenistan SSR-iň geologiki nebit gorlary 253 million tonna deň boldy.

1940-njy ýylyň awgustyna çenli diňe Nebitdag üçin senagat we çak edilýän ätiýaçlyklar 183,5 million tonna möçberinde kesgitlenildi. Şeýle ätiýaçlyklar, hasaplamalara görä, nebit önümçiligini aşakdaky göwrümde üpjün etmäge mümkinçilik berdi: 1940-njy ýylda – 620 müň tonna, 1941 – 945 müň tonna, 1942 – 1428 müň tonna, 1943 – 1 987 müň tonna. Bu meýilnamalary durmuşa geçirmek üçin jemi 288 müň metre barabar 210 önümçilik guýusyny burawlamak zerurdy.

Nebitçi hünärmenler, “Türkmennebit” geologiki gözleg işlerini amala aşyranda, häzirki zaman gözlegleriň dürli görnüşlerini (geologiki, geofiziki, krelius burawlamak) girizmegiň we gözleg burawlaryny çaltlaşdyrmagyň mümkin bolan birnäçe täze ugurlaryny taýýarlamagyň zerurdygyny öňe sürdüler.

Mundan başga-da, gazolin zawodynyň gurluşygyny üpjün edip, eýýäm 1940-njy ýylda gaz pudagynda taslama işlerini durmuşa geçirmek gaty möhüm hasapladylar. Çig maly has netijeli ulanmak, önümçilikde-de, daşalýarka-da nebitiň örän uly ýitgilerini doly ýok etmek meselesiniň çözgüdini tapmak iň möhüm meseleleriň biri boldy.

Bu aralykda, şol döwürde bar bolan Nebitdagdaky nebiti gaýtadan işleýän zawody taslama kuwwaty 200 müň tonna bolup, ýylda jemi 280-575 müň tonna arassalap bilýärdi. Zawodyň gündelik 2000 tonna çenli çig maly gaýtadan işlemek kuwwatyny artdyrmak üçin 1940-njy ýylda göz öňünde tutulan zawodyň durkunyň täzelenmegi nebit öndürmek bilen gaýtadan işlemegiň arasyndaky bar bolan deňsizligi çözmedi. Şonuň üçin kuwwaty 1 million tonna bolan nebiti gaýtadan işlemegiň ähli görnüşlerini öz içine alýan täze nebiti gaýtadan işleýän zawod gurmalydy.

Gurluşygyň ýerini we wagtyny kesgitlemek üçin esasy faktor uruş, has dogrusy, şol sebitde uruş hereketleriniň bolmazlygydy. Türkmenistan geografiki taýdan ikinji jahan urşunyň çäginden uzakdady. 1941-nji ýylyň oktýabr aýynda frontyň Don boýundaky Rostow şäherine ýakynlaşmagy we nemes-faşistik goşunlarynyň Demirgazyk Kawkaza girmeginiň howpy bilen baglanyşykly Tuapsyň nebiti gaýtadan işleýän zawodynyň göçürilmegi barada sorag ýüze çykdy.

1941-nji ýylyň 25-nji oktýabrynda Döwlet goranmak komitetiniň wekili, SSSR-iň Nebit senagaty halk komissariatynyň orunbasary N.K.Baýbakow, mejlisinde Döwlet Goranmak komitetiniň zawody ýurduň gündogar sebitindäki çenki tyla göçürmek baradaky kararyny yglan etdi.

1941-nji ýylyň 26-njy oktýabrynda gije zawodyň işi togtadyldy we ertesi güni enjamlary sökmek boýunça işler başlandy Zawodyň işçi topary tarapyndan gaty köp iş tamamlanmalydy. – 400-den gowrak adam (zawodyň işgärleriniň 50% -den gowragy) fronta gitdi. Iş gije-gündiz dowam etdi, köp amallar el bilen ýerine ýetirildi, sebäbi zawodyň enjamlarynyň we ulaglarynyň hemmesi diýen ýaly frontyň zerurlygy üçin çagyrylypdy.

Zawodyň ähli işgärleri, ýetginjekler we zawodyň ýarym ýangyn söndüriji toparynyň agzalary otlylary enjamlary sökmek we ýüklemek işine gatnaşdylar.

1942-nji ýylyň ýazynda zawodyň ähli enjamlary söküldi. Onlarça kilometr turbalar we elektrik kabelleri gazylyp çykaryldy, söküldi we iberildi, 80 müň tonnadan gowrak göwrümli rezerwuarlaryň 45 sanysy el bilen aýryldy we söküldi. Zawodyň enjamlary jemi 780 wagona ýüklendi. Munuň içine polat rezerwualary we ýüzlerçe demirýol sisternlary hasaba almazdan, olar deňziň üstünden gaýyk ýaly ýüzüp geçýärdi.

1942-nji ýylyň 25-nji iýulynda Tuapsiniň nebiti gaýtadan işleýän zawodyň 86 işgäri we inžener-tehniki işgärleri maşgalalary bilen Krasnowodsk şäherine geldiler. 1942-nji ýylyň awgust aýynda Krasnowodsk şäheriniň demirgazyk-günbataryndaky Soýmonow aýlagynyň kenarynda, Şagadam bilen Kubadag gerişleriniň arasyndaky daglyk jülgede zawodyň gurluşygy başlandy.

Otuz müňden gowrak ilaty bolan kiçijik şäher urşuň ilkinji ýyllarynda örän uly göwrümde günbatardan gündogara ýüzlerçe müň bosgunyň ýaralananlar we millionlarça tonna ýük we enjamlary göçürmek wezipesini öz üstüne aldy, şol sanda zawodlar ýurdyň çetine göçürildi. Ýaragly we esgerli otlylar gündogardan günbatara şäheriň üstünden geçdiler. Duşmanyň çalt öňe gitmegi şäheri duşman uçarlaryna elýeterli etdi – muňa jogap edip, onuň daglary gaharlandy, asmana atyjy batareýalary nilleri bilen joşdy. Düýnki asuda türkmen balykçylarynyň dürli görnüşli gaýyklary harbylaşdyrylan bölümlere birleşdirildi...

Şäher ýörite strategiki maksatly frontyň sebitiň kanunlaryna laýyklykda ýaşady. Onuň Stalingradyň eteginde duşmanyň derbi dagyn edilmegine goşan goşandyny hasaplamak kyn. 1942-nji ýylda Kawkazy we Stalingrady goraýan goşunlary gije-gündiz üpjün edýän ýuduň ýeke-täk nokady boldy.

Taslama işleri Bakuwyň “Giproazneft” instituty tarapyndan geçirildi. Zawodyň gurluşygy boýunça işler gije-gündiziň dowamynda geçirildi. Nebiti gaýtadan işleýänleriň we gurluşyk işgärleriniň maşgalalary üçin 20 sany ýatakhana guruldy (30-njy raýonyň çägindäki №8 tresti, soň bolsa 1-nji maý köçesindäki 96-njy kwartaly). 1942-1943-nji ýyllarda Türkmenistanyň LKÝB-iň Merkezi komitetiniň çagyryşy boýunça zawody gurmak üçin ýüzlerçe komsomolçylar we 16-17 ýaş aralygyndaky ýaşlar iberildi.

Nebit pudagynyň söweşe geçişini kesgitleýän resminamalar 1941-nji ýylyň 3-nji iýulyndaky №4ss kararydy: “Artilleriýa we ownuk ýarag öndürmek maksatnamasy, meýilnama Halk komissarýatynyň ýaraglar zawodlaryny ewakuasiýa etmek we täze bazalary döretmek (Wolga sebitinde, Ural we Sibirde)” we 30-njy iýuldaky №333/ss kararyna laýyklykda “SSSR-iň we Türkmenistanyň gündogar sebitlerinde nebit önümçiligini we gaýtadan işlemegi ösdürmek boýunça çäreler barada” Döwlet goranmak komitetiniň karary boldy.

Bu we beýleki resminamalarda nebit kärhanalaryny gündogar sebitlere göçürmek, ewakuasiýa edilen zawodlary ýerleşdirmek we nebit önümçiliginiň we nebiti gaýtadan işlemegiň ösüşini üpjün etmek çäreleri görkezildi. Hususan-da, saklanan guýulardan nasos we kompressor turbalaryny çykarmak we gündogar trestlerinde we “Türkmennebitde” ulanmak üçin Krasnowodsk şäherine geçirmek meýilleşdirildi.

1942-nji ýylyň güýzünde Baku üçin howp abananda, Bakuwyň nebit ýataklaryndaky 764 guýy ýapyldy we ýok edilmäge taýýarlandy 81 toplum buraw enjamy bilen işgärler Türkmenistana iberildi.

1942-nji ýylyň 30-njy oktýabrynda Döwlet goranmak komiteti gysga wagtyň içinde we örän kyn şertlerde Bakudan we Mahaçkaladan Wolga, Ural, Gazagystan we Merkezi Aziýanyň nebit sebitlerine nebit enjamlaryny geçirmek barada ýene bir karar kabul etmeli boldy. Äkidip bolmaýan zat ýok edildi. Nebit ýataklary otlandy, zawodlar partladyldy we nebit turbalary weýran edildi.

Bu aralykda, işjeň goşun we yzky ýangyç we çalgy ýaglary barha köpelýärdi. Emma 1941-nji ýylda esasy nebit sebitinde - Azerbaýjanda 23,5 million tonna nebit çykarylan bolsa, 1942-nji ýylda bary-ýogy 15,7 million tonna nebit öndürildi.

1942-nji ýylyň ikinji ýarymynda Türkmenistanda nebit çykarylyşy artdy, ýöne çig mal üçin ammar ýetmezçiligi ýüze çykdy. Nebit saklanýan desgalaryň gurluşygy üçin 4-nji gurluşyk we gurnama bölümi döredildi. Soňra respublikada täze nebit saklaýyş desgalary, nebit geçirijisi, dört nasos stansiýasy, elektrik stansiýasy we suw geçirijileri guruldy. Türkmenistan SSR-de önümçilik guýularynyň sany uruşdan öňki döwür bilen deňeşdirilende iki esse köpeldi. Respublikada nebit önümçiliginiň ösüşini kesgitleýän faktorlaryň arasynda Ural we Azerbaýjan pudaklary tarapyndan enjam önümçiliginiň artmagy bar. Mundan başga-da, duşmanyň Azerbaýjana çozmagy howpy sebäpli Bakuwyň nebitini Krasnowodsk nebit ammarlaryna hem iberdiler.

Gurluşykçylaryň we operatorlaryň yhlasly işleriniň netijesinde 1943-nji ýylyň ýazynda Krasnowodskda zawodlaryň birnäçe ileri tutulýan desgalary guruldy: dizel elektrik stansiýasy, deňiz kenarýaka nasos stansiýasy, 14 gazandan ybarat bug gazany, birnäçe onlarça rezerwuarlar, zawoddan Ufra nebit ammaryna çenli üç sany turbageçiriji we №21 birinji döwüji enjam.

1943-nji ýylyň 25-nji maýynda gurnama başlandy. Duşmanyň bolup biläýjek howa hüjümi sebäpli iş maskirowka şertlerde, gijelerine garaňkylykda geçirildi. Inženerler we sehleriň başlyklary gije-gündiziň dowamynda gurluşykda bolýardylar. Operatorlaryň toparlary 12 sagatdan nobatda durýardylar. 1943-nji ýylyň 5-nji iýunynda sagat 20:00-da №21 gurnama döwüliş tertibine girizildi we ilkinji tonna awtomobil benzini öndürildi.

Zawodyň we onuň işgärleriniň türkmen topragynda döredilmeginiň we ösüşiniň taryhy şeýle başlandy. Şeýlelik bilen önümçilikden türkmen nebitini senagat taýdan gaýtadan işlemäge geçiş başlandy.

Şol döwürde, 1943-nji ýylyň iýul-awgust aýlarynda Ikinji jahan urşunyň esasy çaknyşyklary - Kursk söweşi - Krasnowodsk nebiti gaýtadan işleýänleri nebit önümleri ýüklenen onlarça otlusyny fronta iberdi. Türkmen ýangyjy sowutly ulaglary we köp sanly raketa atyjy enjamlaryna guýuldy, bu bolsa Kursk söweşiň taryhynda iň uly tankly söweşinde aýgytly ýeňşi üpjün etdi.

Beýik Watançylyk urşy döwründe zawod işlemegini we gurulmagyny dowam etdirdi. 1943-nji ýylda zawodyň işgärler topary ýurdy 70 müň tonnadan gowrak arassa nebit önümleri bilen üpjün etdi. 1943-nji ýylyň awgust aýynda №22 termo döwüji enjam, 1944-nji ýylyň fewralynda – №11-nji atmosfera enjamy iýul aýynda – №12-nji atmosfera enjamy işe girizildi.

1944-nji ýylyň ikinji ýarymynda öňki Tuapse nebiti gaýtadan işleýän zawody Krasnowodskde doly düzüminde işledi: “Borman” ulgamynyň №11-12 iki atmosfera enjamy, №21-22 iki ýylylyk döwüji enjam, dizel elektrik stansiýasy, bug gazany, benzini ikinji derejeli arassalamak üçin zawod, benzini, ligroin we dizel ýangyjyny arassalaýan zawod, rezerwuarly park, 100 sany belgili telefon stansiýaly sehi, birnäçe turbageçiriji “zawod – Ufra”, Krasnowodsk stansiýasyndan zawoda barýan demir ýol.

1944-nji ýylyň ýazynda ABŞ-dan lend-liza boýunça bar bolan 434-nji zawodyň gapdalynda satyn alnan ikinji zawodda gurluşyk başlandy.

Şol döwürde Amerikanyň “Badger” kompaniýasyndan 4 sany peç enjamy, esasy distilýasiýa bölümleri (häzirki AT-3 bölümi), ýokary ýylylykda gaýtadan işlemek, termiki reforma we katalitik polimerizasiýa bilen nebiti gaýtadan işleýän gazlar ýylylyk elektrik stansiýasyndan ybarat iň uly nebiti gaýtadan işleýän zawod hasaplanýardy.

Zawodda bitum zawody, kükürt kislotasyny arassalamak we benzini ikinji derejeli arassalamak, reagent hojalyk laboratoriýalart we rezerwuarly park hem bar.

1945-nji ýylyň ahyrynda №431 täze zawod işe girizildi. Işgärleriň ýiti ýetmezçiligi sebäpli 15-16 ýaş aralygyndaky 120 ýetginjek üçin zawod-fabrik okuw mekdebi açyldy. Uçurymlaryň köpüsi ykbalyny ömrüniň ahyryna çenli nebiti gaýtadan işleýän zawod bilen baglanyşdyrdy.

Iki nebiti gaýtadan işleýän zawodyň gurulmagy Krasnowodsk şäheriniň çalt ösmegine itergi berdi. Uruş döwrüniň kynçylyklaryna garamazdan, 1944-1945-nji ýyllarda zawodyň 12 ýaşaýyş jaýy, saglyk öýi, 50 orunlyk hassahana, üç sany umumy ýaşaýyş jaýy, 2 çagalar bagy, zawodda naharhana we howuz guruldy. Şäher köçeleri asfalt bilen örtülip başlandy. Zawodyň artezian guýularyndan süýji suw bilen üpjün etmek üçin Nefes diýen ýerinden 36 km uzynlykdaky turba çekildi.

Uruşdan soňky ilkinji bäş ýyllyk meýilnama (1946-1950) döwründe zawodlar üçin kömekçi ussahanalaryň gurluşygy dowam etdi. Türkmenistanda nebit önümçiliginiň ösüşi we awiasiýany ösdürmegiň zerurlygy ýokary oktanly awiasiýa benzini öndürmek üçin enjamlar toplumy bolan ýene bir nebiti gaýtadan işleýän zawodyň gurulmagyny talap etdi.

1948-nji ýylyň maý aýynda №434 we №431 zawodlaryň ikisi-de Krasnowodskyň nebiti gaýtadan işleýän zawodyna birleşdirildi we şol bir wagtyň özünde 1950-nji ýylyň ýazynda tamamlanan №335 üçünji zawodyň gurluşygy başlandy. Birnäçe nebiti arassalaýjy desgalar guruldy. 1950-nji ýylyň 7-nji martynda №335 zawod häzirki nebit öndürýän desgalar bilen birleşdi. Ähli üç zawodyň hemmesi bir düzümde Krasnowodsk nebiti gaýtadan işleýän zawodynyň 1, 2, 3-nji tehnologiki sehi diýlip atlandyrylyp başlandy.

1946-1950-nji ýyllar aralygynda zawod bilen birlikde Krasnowodsk şäheri hem çalt depginde guruldy. 1947-nji ýylda şäheriň iň uly binasy bolan zawodyň işgärleri üçin – Medeniýet köşgüniň gurluşygy başlandy.

Şondan bäri onlarça ýyl geçdi. Zawod tanalmaz derejede üýtgedi we Türkmenistanyň Garaşsyzlyk ýyllarynda täzeden dikeldildi we häzirki zaman nebiti gaýtadan işleýän toplumyna öwrüldi. Häzirki wagtda türkmen nebithimiýaçylary tarapyndan öndürilen benzin, kerosin, dizel ýangyjy, suwuklandyrylan gaz, polipropilen, koks, çalgy ýaglary we beýleki nebit önümleri ýurduň içerki zerurlyklaryny doly kanagatlandyrýar we daşary bazarada uly isleg bildirýär.

Merkezi Aziýanyň iň uly nebiti gaýtadan işleýän zawody bolan TNGIZT-de häzirki wagtda diňe önümçilik mukdaryny artdyrmak bilen çäklenmän, tehnologiki işleriň ekologiýa taýdan arassalygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen täze tehnologiki enjamlaryň ornaşdyrmak we öndürilen önümleriň hilini ýokarlandyrmak üçin birnäçe iri taslamalar durmuşa geçirilýär.

Türkmenistanda ilkinji nebiti gaýtadan işleýän zawodyň döredilmeginiň taryhy – bu hakyky epopeýa, uruş döwrüniň iň kyn şertlerinde uly göwrümli inženerçilik taslamasyny durmuşa geçirmegi muňa aýdyň mysalydyr. Beýik Watançylyk urşunyň odunda dünýä inen bu, halkyň ruhunyň çydamlylygynyň we ýeňilmezliginiň nyşanyna öwrüldi. Zawod Türkmenistanyň senagatynyň sütünleriniň birine öwrülip, güýçli kärhana öwrüldi.

Wagtyň baglanyşygy – biziň güýjümizdir. Ata-babalarymyzyň mirasy diňe bir taryh däl, bizi geçmiş bilen baglanyşdyrýan janly sapakdyr. Olaryň eden işleriniň ýatlamalry bize täze üstünliklere ylham berýär we mynasyp geljegi gurmaga ýardam edýär.

Makalada I.M. Gubkin adyndaky Russiýanyň Döwlet nebit we gaz uniwersitetiniň ynanperwer we jemgyýetçilik ylymlary kafedrasynyň müdiri, professor Ýelena Wladimirowna Bodrowanyň ylmy eserleri, Taryh ylymlarynyň doktory, N.S. Krikunowyň “40 ýyl gullukda” kitapçasyndan materiallar we TNGIZT öňki direktory Dawud Makhtumowyň arhiwinden. ulanyldy.

“Türkmennebit” döwlet konserniniň we Türkmenbaşy nebiti gaýtadan işleýän zawodlar toplumynyň goldawy bilen taýýarlandy

ORIENT

Foto: orient.tm