Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

«Halkara maglumat giňişliginde özara gatnaşyklaryň täze görnüşleri» - şu at bilen Türkmenistandaky diplomatik we metbugat jemgyýetiniň tegelek stoly görnüşindäki duşuşygy geçirildi. Daşary ýurt ilçihanalarynyň, halkara guramalarynyň wekilhanalaryň metbugat wekilleri, ýerli resmi we hususy habar beriş serişdeleri, ýurdymyzda akkreditlenen daşary ýurt habar agentlikleriniň žurnalistleri aktual mowzugy ara alyp maslahatlaşmak üçin anna güni Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklar institutyna ýygnandylar.

Olar diňe bir çykyş etmek we belläp geçmek üçin däl-de, eýsem biri-birine gürrüň bermek we eşitmek üçin ýygnandylar. Ilerleýän maglumat gohunyň we sesiniň fonunda mundan beýläk konseptual çözgütleri talap edýän günüň hakyky maglumat suratynyň bilelikde emele gelmegine käbir umumy çemeleşmeleri işläp taýýarlamak üçin.

Häzirki wagtda dünýä jemgyýetçiliginiň, umuman, Merkezi Aziýada we esasanam Türkmenistanda durmuşyň köp ugurlaryna bolan gyzyklanmasy aýdyň görünýär. Ýöne diňe ýüze çykýan nazaryýet çekişmesi we sebite baglanyşykly üýtgeýän ritorika maglumat pudagynda zhünärmen, kollegial aragatnaşygyň az bölegine eýedir.

DIM-niň HGI-da geçirilen duşuşyk, halkara žurnalistleriň, maglumat bazary hünärmenleriniň we degişli ugryň diplomatlarynyň global we milli syýasat, onuň jemgyýetçilik we beýleki ölçegleri boýunça özara gyzyklanýan gepleşiklere has doly çekilmegine gönükdirildi.

Duşuşykda gutlag sözi bilen Türkmenistanyň Daşary işler ministriniň orunbasary Mähri Bäşimowa çykyş etdi.

Diplomat häzirki wagtda täze maglumat dünýäsi bilen gurşalandygymyzy we bu çäräniň, ýagdaýlary ýakynlaşdyrmak, bu gurşawda ýüze çykýan kynçylyklary ýeňip geçmek we Türkmenistanyň öz ornuny ýokarlandyrmak we iň gowy amallary gazanmak isleýän halkara maglumat pudagynda baglanyşyk gurmak üçin platforma bolup hyzmat edýändigini aýtdy.

Şol bir wagtyň özünde Mähri Bäşimowa ýurtdaky hususy habar beriş serişdeleriniň işini gowulandyrmagyň zerurlygy, Merkezi Aziýa halklarynyň däp bolan ahlak gymmatlyklaryna ters gelýän pikirleri we garaýyşlary daşardan ekmegiň kabul ederliksizligi barada aýtdy we MA sebitiniň durnuklylyk we ynanyşmak zonasy bolup galmagy, parahatçylyk we ösüş töwekgelçiligine sezewar bolmazlygy üçin tagallalaryň jemlenmegine çagyrdy. Bu nukdaýnazardan, Türkmenistanyň Prezidentiniň howpsuzlyk meseleleri boýunça Merkezi Aziýa metbugat forumyny geçirmek pikiri möhümdir.

...ÝHHG-niň Aşgabatdaky merkeziniň başlygy, ilçi Jon MakGregor duşuşyga gatnaşyjylary salamlap, metbugatyň ösmeginiň Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň ileri tutulýan ugurlaryndan biridigini aýtdy.

Türkmenistanyň bu möhüm çäräni geçirmek baradaky başlangyjy, bu möhüm borçnamalary ýerine ýetirmekde ýurduň işjeň ornuny görkezýär diýip, MakGregor mejlisiň adyndanda beýan edilen mowzugyň möhüm ähmiýete eýe bolandygyny belledi.

Ilçi, dünýä derejesinde giňden elýeterli bolan emeli intellek üçin amaly goşundylary döretmekde gazanylan üstünlikleri göz öňünde tutup, şu günki geçirilýän çäräniň wagtynyň öňküsinden has möhümdigini nygtady.

– 31 ýyl bäri ÝHHG-a gatnaşýan döwlet hökmünde Türkmenistan guramanyň çägindäki borçnamalaryny ýerine ýetirmek, şol sanda habar beriş serişdelerininiň erkinligi we ösdürilmegi babatynda yzygiderli ädim ätdi, - diýip MakGregor belledi we bu çäräniň häzirki zaman maglumat ekoulgamynda halkara hyzmatdaşlygyny giňeltmäge mümkinçilik berjekdigine ynamyny bildirdi.

Duşuşygyň giriş bölüminden soň, sosial ulgamlar döwründe maglumat durnuklylygy we maglumat syýasaty baradaky sessiýalary öz içine alýan iş maksatnamasy başlandy.

...Ilkinji sessiýa, 15 ýyl töweregi wagt bäri Türkmenistan bilen hyzmatdaşlyk edýän žurnalist we žurnalistika mugallymy ÝHHG-nyň bilermeni Marek Bekerman tarapyndan açyldy.

Bekerman sözüni tegelek stoluň gatnaşyjylaryna çykyşynda näme üçin iki mowzuga - «Jemgyýetde habar beriş serişdeleriniň sowatlylygynyň ugurlary» we «Ýalan habarlara garşy global tendensiýalar» barada durup geçendigini düşündirmek bilen başlady. Onuň pikiriçe, bu pudaklar bir teňňäniň iki tarapy ýaly biri-biri bilen ýakyn baglanyşyklydyr.

– Mediýa sowatlylyk - bu sarp edijiler bölegi bolup, galp habarlar döredijilik böleginiň islenmeýän önümlerinden biridir, ýöne biri-biri bilrn kesişýärler. Mundan başga-da, häzirki wagtda sanly giňişlikde, kim sarp ediji, kim mazmuny dörediji diýen düşünjeleriň çäkleri ýok edildi, - diýip bilermen belledi.

Durnukly we konstruktiw maglumat giňişliginiň emele gelmegine päsgelçilikler global meseledir. Olary ýok etmek üçin global kararlar bermeli. Emma bu dürli sebäplere görä häzirki wagtda bolmaýar we tegelek stol şoňa bagyşlanan.

Biziň döwrümizdäki «galp habarlar» düşünjesi, maglumat giňişliginiň ýoýulmagy sebäpli gaty düşnüksiz boldy. Köp döwlet we hökümet maglumat giňişligini dolandyrmak jogapkärçiligini metbugata tabşyrdy we ol bu işi has gowy ýerine ýetirýärdi.

Emma wagtyň geçmegi bilen metbugatyň orny we maglumat işiniň ýagdaýlary üýtgedi, täze tehnologiýalaryň kömegi bilen täze formatlar peýda boldy, - diýip Bekerman maglumat pudagynda galp habarlaryň ýaýramagyny tilkiniň towuk ketekde özüni alyp barşy bilen deňeşdirdi.

Tilkini kim towuk ketege goýberdi? Ilki bilen, hemmeler hamana, žurnalistler bu mesele bilen baş etmeýän ýaly we galp habarlaryň ýaýramagyna metbugat jogapkär ýaly munda metbugaty günäli gördi.

Bütindünýä Kerebini döreden Tim Berners-Li, galplyklaryň sosial ulgamlar arkaly ýaýrandygyny we munuň üçin olaryň jogapkärçilik çekmelidigini aýtdy. Emma olar henizem bu meseläni çözmekde kynçylyklary başdan geçirýärler.

– Görnüşi ýaly, hakykat gaty çylşyrymly hadysadyr. Maglumat pudagynda «hakykat-ýalan» ikilik ýörelgesini ulanmak mümkin däl. Hakykat wagtyň geçmegi bilen üýtgeýär. Eger biz «galp-hakykat» meselesine mehaniki çemeleşsek, bu bize ýoýulan maglumatlar hadysasyna garşy durmaga kömek etmez, - diýip bilermen öz pikirini aýtdy.

Onuň pikirine görä, bu meseläni çözmek üçin metbugat sowatlylygy kömek eder. Häzirki zaman metbugat sowatlylygy boýunça programmalar bar, ýöne olary durmuşa geçirmek gaty gymmat we çylşyrymly, - diýip Bekerman goşdy.

... Bu mowzuk ABŞ-nyň Türkmenistandaky ilçihanasynyň metbugat wekili Helen Şo tarapyndan dowam etdirildi. Ol Türkmenistanyň ilatynyň sanly sowatlylygyny ýokarlandyrmak boýunça diplomatik missiýanyň alyp barýan işleri barada gürrüň berdi.

Şeýlelik bilen, ýaşlar we talyplar üçin maksatnama işlenip taýýarlandy. Onda maý aýynda her gün diýen ýaly Amerikan merkezinde ýaşlar, bilim hünärmenleri we metbugat işgärleri üçin metbugatda çap edilen maglumatlary tapmak, ulanmak we tankydy baha bermek boýunça sapaklar geçiriler. Şeýle sapaklar diňe Aşgabatda däl, eýsem ýurduň welaýatlarynda hem geçiriler.

Şeýle hem Helen So ilçihananyň ygtyýaryndaky kitaphanalara baryp görmegi teklip etdi, bu ýerde adaty we sanly görnüşde bu mowzukdaky köp neşirler bilen tanşyp bolýar. Bu çeşmeleriň hemmesi diňe bir ýaşlar üçin däl, eýsem ýaşuly nesiller üçinem elýeterlidir.

Mundan başga-da, ABŞ-nyň ilçihanasy mugt iňlis dili sapaklaryny guraýar. Internetdäki neşirleriň takmynan 60 göterimi iňlis dilinde neşir edilýär we ilçihananyň metbugat işgäriniň pikirine görä, dürli nukdaýnazardan beýan edilen täze bilimler we pikirler üçin giň mümkinçilikler açýar.

Ilçihana şeýle işleri diňe bir ilat bilen däl, eýsem ýerli edaralar we guramalar bilenem alyp barýar. Diplomatik missiýa, talyplar we žurnalistler üçin hünär bilimini berýär. Bu bolsa Helen Şouň pikirine görä, galplara garşy göreşde möhüm iş bolup durýar.

Soöky döwürde Ilçihana Merkezi Aziýada liderleri emele getirmek maksady bilen metbugat programmalaryny iki esse köpeltdi we medeni alyş-çalyşyň çäginde ABŞ-da okuw gurnaýar.

– Häzirki zaman döwründe maglumatlar köp, olar jemgyýeti döredip, ony ýok edip hem biler. Şeýle şertlerde galp maglumata garşy göreşde tagallalarymyzy ugrukdyrmak üçin sanly sowatlylyk möhümdir. Biz muny global guramalar, ylmy institutlar bilen hyzmatdaşlygy ýola goýmak, metbugat mümkinçilikleri we gönüden-göni Türkmenistanyň ilaty arkaly edip bileris, - diýip ABŞ-nyň Türkmenistandaky ilçihanasynyň metbugat wekili Helen Şo sözüni jemleýär.

...Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklar institutynyň Strategiki gözlegler ylmy merkeziniň müdiri Şiri Şiriýew tegelek stolda eden çykyşyny ýaşlaryň maglumat sowatlylygyny ösdürmäge bagyşlady.

Şiri Şiriyeýew, ýolbaşçylygyndaky seljeriş merkeziniň diňe ikinji ýyl bäri bardygyny, ýöne bu döwürde dünýäniň dürli künjeklerinden, şol sanda Merkezi Aziýa sebitinden köp sanly meňzeş gurluşlar bilen işewür gatnaşyklaryň ýola goýulandygyny belläp geçdi.

Şeýle hem ol bu çykyşa taýýarlyk görende sebitdäki kärdeşlerinden öz ýurtlarynda ýaşlaryň maglumat sowatlylygy meselesiniň näderejede möhümdigini gyzyklanandygy barada gürrüň berdi. Hemmeler biragyzdan, taýýarsyzlyk, ýaragsyzlyk, hat-da ilatyň, aýratyn hem ýaşlaryň maglumatyň meçew we bilkastlaýyn ýalançylyk serişdesi hökmünde ulanylmagynda çenden aşa ynanjaňlyk meselesiniň gyssagly çözmegiň zerurdygyny beýan etdiler.

Ara alyp maslahatlaşmak üçin bu mowzugyň girizilmegi, bu ugurda iň möhüm soragyň, adamyň erkinlige we maglumata bolan hukugyny nädip üpjün etmelidigi bilen baglanyşyklydyr. Hünärmeniň pikiriçe, maglumata elýeterliligi çäklendirmegiň usullary käwagt özüne çekiji görünse-de, ýaşlar tarapyndan sosial ulgamlary we interneti ulanmak işinde ýüze çykýan kynçylyklaryň we howplaryň öňüni almaga doly goşant goşup bilmeýärler.

Şonuň üçin häzirki zaman ýaş adam diňe bir kompýuter ulanman, eýsem internet tarapyndan hödürlenýän ummasyz maglumatlara tankydy baha bermelidir, alnan maglumatlary tertipleşdirip, derňäp we paýhasly ulanyp bilmelidir. Strategiki gözlegler merkeziniň başlygy, şeýle-de bolsa, ýaşlar bilimiň ýoklugy sebäpli çäkli mümkinçiliklere eýe bolup, köplenç özlerini goramaga taýýar däldigini nygtady.

Bu mowzukda, Gazagystanyň ilatyň maglumat sowatlylygyny ösdürmekdäki tejribesine salgylandy. Hususan-da ol ýerde, maglumat bölünişigini azaltmak maksatnamasy, mekdep okuwçylarynyň funksional sowatlylygyny ösdürmek boýunça milli hereket meýilnamasy, çagalary saglygyna we ösüşine zyýanly maglumatlardan goramak baradaky kanun we bu ugurdaky beýleki kanuny hereketler kabul edildi.

Maglumat sowatlylygyny ösdürmek boýunça bilermenler we hünärmenler bu tapgyrda näme maslahat berýärler?

Olaryň pikiriçe, maglumat sowatlylygy meselesine halk köpçüliginiň ünsüni çekmek zerur: hökümet derejesinden mugallymlar derejesine, beýleki jemgyýetçilik guramalaryna, habar beriş serişdelerine; abraýly we täsirli halkara guramalarynyň işlerine gatnaşmak, maglumat sowatlylygy meselelerini halkara forumlaryň gün tertibine goşmak bilen jemgyýetiň bu meselä gyzyklanmasyny höweslendirmek zerurdyr.

...«France Presse» habarlar agentliginiň Türkmenistandaky ýörite habarçysy Igor Sasin kärdeşleriniň ünsüni galp maglumata garşy göreşde žurnalistleriň biliminiň ähmiýeti ýaly meselä gönükdirdi.

Sasin galplyklaryň täze bir hadysa däldigini ýatlatdy. Maglumatlarda hilelik etmek müň ýyllyk taryha eýe bolup, žurnalistiki hünärmenligiň ösüşi bolsa ýakynda başlandy.

Internet we sosýal-media habarlaryň dörediliş we ýaýradyş usulyny üýtgetdi. Internet döremezden ozal adamlar öz habarlaryny ygtybarly, wagt synagyndan geçen çeşmelerden, ýagny işgärleri hünär etikasynyň berk ülňülerini berjaý etmeli bolan gazetlerden, telewideniýeden we radiodan alýardylar.

Global ulgamyň ýaýramagy bilen, maglumatlary çap etmegiň, paýlaşmagyň we sarp etmegiň täze usullary ýüze çykdy, gözegçilik standartlary we redaksiýa kadalary bolsa azaldy. Köpler indi habary sosial mediýada we beýleki onlaýn çeşmelerde okaýarlar. Şeýle-de bolsa, elmydama haýsy hekaýalaryň dogrudygyny, haýsynyň dogry däldigini kesgitlemek aňsat däl. Sosial ulgamlaryň üsti bilen ýalan maglumatlar hakyky habarlardan has çalt ýaýraýar.

Ýalňyş maglumat esasanam howply. Sebäbi ol köplenç gowy guramaçylykly bolup, çeşmeler bilen üpjün edilýär we tehnologiýa bilen goldanýar. Ýalňyş maglumatyň aňyrsyndaky güýçler auditoriýany ýalan talaplaryň hakykatyna ynandyrmaga, hünärmen žurnalistleriň öndürýän ygtybarly maglumatlarynyň ýagdaýyndan şübhä düşürmäge synanyşýar.

Galp habarlaryň köpelmegine garşy durmak žurnalistika we žurnalistika bilimi üçin esasy kynçylyk we ýokary hilli habar beriş serişdeleriniň gymmatyny görkezmek üçin esas bolup durýar diýip, Sasin nygtady. Şol bir wagtyň özünde, ähli kynçylyklar üçin sosial ulgamlary günäkärlemegiň nädogrydygyny belledi. Žurnalistika fakultetiniň talyplary wagtyň geçmegi bilen maglumat gurşawynyň üýtgemegine we bu kynçylyklara nähili jogap bermelidigine düşünmeli.

«France Presse»-niň ýörite habarçysynyň pikrine görä, geljegiň žurnalisti diňe bir gowy ýazman, eýsem suratlary we wideolary düşürýän, ses bilen işleýän, montaž edýän, ýagny ähliumumy başarnykly «multimediýanyň suratkeşi».

Şeýlelikde, galp habarlaryň çalt ýaýramagynyň sebäbi näme?

Faktorlaryň biri, ýönekeý adam duýgularyny özüne çekýär, şonuň üçin galplarda köplenç geň sözler bar, gahar, gazap ýa-da gorky döredýär. Žurnalistleriň öňünde takyklygy barlamak, sensasionizmden gaça durmak, abraýly bilermenleriň dürli pikirlerini ýa-da netijelerini özleşdirmek we deňagramlaşdyrmak, serasaplylyk görkezmek ýaly meseleler durýar.

Indi habar sosial ulgamlarda we elektron metbugatynda ýokary tizlikde ýaýradylandan soň maglumatlary barlamaly bolanlygy üçin adaty maglumat kanallarynyň üýtgemegi, hakykaty barlamagyň diýseň möhümleşmegine sebäp boldy, - diýip Igor Sasin netije çykardy we bu hünär okuwyň ugry, elbetde, žurnalistika talyplarynyň okuw maksatnamasyna girizilmelidigini belledi.

...Öz gezeginde TASS habar agentliginiň Türkmenistandaky wekili Oleg Pawlenko çykyşynda durnukly maglumat giňişligini döretmekde döwletiň ornuna ünsi çekdi.

Biz, maglumat, ony ýaýratmagyň we kabul etmegiň tehnologiýalarynyň adamzat taryhynda bolşy ýaly has möhüm bolan jemgyýetde ýaşaýarys. Hünärmenler we alymlar maglumatlary «täze nebit» diýip atlandyryp ýetişdiler. Döwrebap adam üçin özüne düşýän täzelikleriň, bildirişleriň, teklipleriň, güýmenje, mahabat maglumatlary we ş.m. tolkunyna düşünmek käwagt kyn bolýar. Bu maglumat-ummanyň çykdajylaryndan biri öň pikir edip bolmajak polifoniýa, pikirleriň we baha berişleriň polifoniýasydy.

Döwletiň bu ugurdaky orny nähili?

Oleg Pawlenko, esasy wezipelerinden biri maglumat giňişliginiň kadalaşdyrylmagy, kanuny esaslarynyň döredilmegi diýip pikir edýär. Söz erkinligi hukugyň, öz pikirini aýtmak, ornuň we pikirini beýan etmek mümkinçilikleriň bolmagy hiçkimde şübhelenme döretmeýär. Şeýle-de bolsa, söz erkinligi töhmet atmak, birini ýa-da bir zady kemsitmek, ýalany, esasan hem ol zyýan ýetirip bilýän bolsa hakykat ýerine goýmak mümkinçiligini aňlatmaýar. Bularyň hemmesini döwlet degişli hukuk aktlary, ygtyýarly edaralar we ş.m. arkaly düzgünleşdirilmäge çagyrylýar.

Ýöne döwlet, şeýle hem, ýurduň durmuşynyň ähli ugurlary barada ep-esli maglumata eýe bolan maglumat subýekti statusyna eýe. Şoňa görä-de, onuň öz «sesi» bolmaly, döwlet käbir wakalara we hadysalara resmi garaýşyny beýan etmek bilen halk bilen aragatnaşyk saklamaly.

Döwlet öz ygtyýarynda hünärli metbugata eýe bolup, ýurduň ähli metbugat giňişligi üçin zerur ýokary standartlary kesgitläp, köplenç jemgyýetiň bähbitleri bilen bagly bolmadyk egoist gyzyklanmalaryny yzarlap bilýän blogosferadan höwesjeň maglumatlaryň basyşyna garşy durmagy başarýar,-diýip TASS-yň wekili nygtady. Şeýle hem Oleg Pawlenko bu meseläni çözmekde oňyn mysal hökmünde Türkmenistanda wekilçilik edýän Russiýadaky iň köne habarlar agentliginiň işini görkezdi.

Onuň wezipesi, agentligiň ähli işgärleri tarapyndan berk berjaý edilmeli TASS redaksiýa standartynda kesgitlenendir. Diňe hakyky wagtda TASS-yň işini takmynan 1,9 müň işgär üpjün edýär. Ýeri gelende aýtsak, edaranyň redaksiýa standarty okuw esababy görnüşinde neşir edildi we talyplar, aspirantlar, žurnalistika fakultetleriň we bölümleriniň mugallymlary üçin maslahat berilýär.

Şeýle-de bolsa, maglumat gurşawy bir ýerde durmaýar. Biz hut gözümiziň öňünde diýen ýaly dürli media formatlarynyň döremegine (we käwagt çalt ölmegine), maglumatlary gaplamagyň we hödürlemegiň täze usullaryna şaýat bolýarys. Strimler, podkastlar, laýwlar - bir-iki ýyl ozal beýle sözler ýokdy. Şonuň üçin metbugat, şol sanda döwlet habar beriş serişdeleri üçin bir ýerde durmazlyk, auditoriýasy bilen üýtgeýän dilde gürleşmek möhümdir diýip, Oleg Pawlenko sözüni dowam etdi.

Şeýlelik bilen, TASS markasy boýunça häzirki zaman metbugat çeşmeleri we sanly taslamalar, şol sanda çagalara we ýetginjeklere gönükdirilen mowzuklaýyn podkastlar, 360° wideo, infografika, hereket grafikasy we ş.m. ulanýan ýörite taslamalar işlenip düzülýär.

Ikinji sessiýada ÝHHG-nyň halkara bilermeni Ýakob Parusinskiý çykyş etdi. Ol «Sosial ulgamlaryň maglumat giňişligindäki orny» atly mowzugynda media-tanyşdyryşyny geçirdi we döwletiň sosial ulgamlary netijeli ulanyp we olary strategiki aragatnaşyk guraly hökmünde tanadyp biljekdigi barada gürrüň berdi.

Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň HGI-niň prorektory Gülşat Ýusupowa sosial ulgamlara medeni alyş-çalyş guraly hökmünde garaýyş hödürledi.

Gülşat Ýusupowanyň pikiriçe, sosial ulgamlar adamlaryň arasyndaky aralyklary azaltmak bilen dünýäni global oba öwürmäge mümkinçilik berdi we dile, ýaşaýyş durmuşyna, hünär we bilim çärelerine, gyzyklanmalara, sporta, beýleki ýurtlardan gelen adamlaryň güýmenjesine düşünip boljak platforma öwrüldi. Bu täze habar beriş serişdeleri dünýäde milli medeniýeti wagyz etmek üçin örän täsirli kanal bolup biler, diýip Ýusupowa hasaplaýar.

Şeýle hem ol, häzirki wagtda Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Tehnologiýa merkeziniň hünärmenleriniň üstünde işleýän taslamasy – türkmen şahyry Magtymguly Pyragynyň döredijiligine bagyşlanan maglumat portaly barada gürrüň berdi.

Bu çeşmede beýik klassigiň eserleri, onuň barada makalalary, oçerkleri, hekaýalary, gözleg işlerini we beýleki materiallary ýazan dürli awtorlaryň köp sanly ylmy, publisistik we edebi eseleri ýerleşdiriler.

Bu taslama Magtymguly Pyragynyň doglan gününiň 300 ýyllygyna bagyşlanan meýilnamasynyň çäginde işlenip düzülýär. Ýubileý senesi mynasybetli dabaralar 2023-2024-nji ýyllarda ÝUNESKO we TÜRKSOÝ bilen bilelikde geçiriler.

ORIENT habarlar saýtynyň baş redaktory Bekdurdy Amansaryýew kärdeşleri bilen çekeleşiklerde her dürli täze medianyň we olaryň auditoriýasynyň sanynyň artmagy sebäpli maglumatyň çalt ösýän, emma kämahal dolandyryp bolmaýan, döwletiň elmydama gözegçilikde saklap bilmeýän çeşmeleriniň birine öwrülen sanly döwürde syýasy PR tehnologiýalaryny ulanmagyň çylşyrymly we düşnüksiz mowzugyny gozgady.

XX asyryň ikinji ýarymyndan başlap, adamzat Üçünji Jahan Urşunyň bosagasynda bolupdy. Karib deňziniň krizisini, Siriýadaky çaknyşyklary we dünýä üçin beýleki möhüm wakalary ýatlamak ýeterlikdir. Aslynda, Üçünji Jahan Urşy dünýä maglumat giňişliginde köpden bäri dowam edip gelýär diýip, neşiriň ýolbaşçysy hasaplaýar we ony ýöretmegiň esasy serişdesi dostuň ýa-da duşmanyň, güýçliniň ýa-da ejiziň, batyryň ýa-da gorkagyň we ş.m. keşbini döretmäge kömek edýän PR-tehnologiýasy bolup durýar diýip belleýär.

Syýasat pudagynda PR-tehnologiýalara bolan gyzyklanmanyň artmagy birnäçe iş bilen baglanyşykly. Açyk agressiýa dünýä jemgyýetçiligi tarapyndan hiç haçan kabul edilmedi. Şonuň üçin täze güýç çeşmelerini gözlemek zerurlygy ýüze çykdy. Aragatnaşyk nazaryýetiniň yzygiderli ösmegi we köpçülik aňyna täsir etmegi bilimiň bu pudagyny meşhur etdi.

Häzirki wagtda sanly geleşiklere esaslanýan PR tehnologiýalary, dünýäde bolup geçýän geosyýasy we geo-ykdysady işlere bagly bolan täze güýç şahasyna öwrüldi.

1991-nji ýylda «Çöl tupany» operasiýasyndan soň metbugatda işjeň agzalýan «maglumat söweşi» adalgasynyň birneme täzeligine garamazdan, adamzat üçin bu hadysa düýpgöter täze zat däl. Çykyş eden bu barada taryhdan birnäçe mysal getirdi: entäk biziň eramyza çenli V asyrda, grek-pars söweşleri wagtynda, Kserks patyşa grekleri gorkuzmak üçin goşunynyň sansyzlygy barada myş-myşlar ýaýradypdyr we biziň eramyzdan öň VI asyrda Hytaýda ýaşan strateg we akyldar Sun Tzu «Uruş sungaty» traktatynda urşuň aldaw usulydygyny ýazypdyr we ýeňşiň söweş meýdanynda däl-de, onuň daşyndadygyna ynanypdyr.

Häzirki zaman dünýäsinde onuň umumy interneti bilen, hususan-da, sosial ulgamlarda maglumat çärelerini geçirmek üçin ideal şertler döredildi: söz azatlygy, senzuranyň bolmazlygy, islendik görnüşde maglumat almak we geçirmek mümkinçiligi. Bu ugurdaky PR tehnologiýalary, dikligine gönükdirilen - takmynan, ýokardan aşaklygyna metbugata garanyňda başgaça gurulýar. Habar beriş serişdeleri, jemgyýetiň ýokarsynda durýar we oňa «maglumat berýär».

Sosial ulgamlarda bu ugur keseligine - ulanyjydan ulanyja çenli we bu ýol bilen habar jikme-jiklikleri, pikirleri we ş.m. ösüp biler. Bu ýerde syýasy PR tehnologiýalarynyň netijesiniň köpçülikleýin täsiriniň logiki delillere we esaslara däl-de, eýsem emosional täsirlere esaslanýandygyna düşünmek möhümdir.

PR tehnologiýalaryny ulanmagyň esasy aýratynlygy, maglumat sarp edijiniň (okyjy, tomaşaçy, sahypa girýän we ş.m.) belli bir wakalara şaýat däldigi we şonuň üçin diňe metbugat materiallary tarapyndan dolandyryljakdygydyr.

Köpçülikleýin habar beriş serişdelerinden ol diňe bir waka özi däl, eýsem esasy zat, derrew baha berilmegini, üstesine-de, duýgyly reňklenme bilen bahalandyrylmagyny hem öwrenýär. Bu ýagdaýda ussatlyk bilen taýýarlanan we wagtynda berlen maglumatlar, hatda onuň görmedik wakalaryna-da bahalandyrma bolýar.

– Muny şu gün PR tehnologiýalaryny ulanyp, maglumat sarp edijisine öz nukdaýnazaryndan täsir edip bilýän iri halkara habar beriş serişdeleriniň mysalynda görüp bileris, - diýip Amansaryýew belledi.

Köplenç, maglumat gapmagarşylygynda wakalary hakyky habar berýän däl-de, eýsem PR-tehnologiýalary ussatlyk bilen ulanyp, auditoriýa özüne bähbitli bahany dessin we täsirli ýetirip bilýän gazanýar. Aslynda hakykat köp polýaly dünýäde – belli bolşy ýaly otnositel düşünjedir.

Bu düşünje öz büjeti, marketingi, piary we beýleki «ak sesiň» barlygy bilen gutarnykly ähmiýetini ýitirmezligi üçin maglumat bitaraplygy zerur. Türkmenistan, daşary syýasatda bitarap statusy bolan döwlet hökmünde maglumat işlerinde bitarap syýasata eýerýär.

Birleşen Milletler Guramasy tarapyndan goldanýan «Dialog – parahatçylygyň kepili» diýen global başlangyjy öňe süren ýurt hökmünde Türkmenistan täze howpsuzlyk binagärligini, hyzmatdaşlygyň täze ekoulgamyny we umumy kynçylyklara we howplara garşy göreşde tagallalary birleşdirmek üçin metbugat giňişliginde durýar.

«Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris! Bu şygary biz ORIENT saýtynyň işinde gollanma hökmünde saýladyk. Munuň özi biziň media-giňişligindäki esasy piar strategiýamyzdyr», - diýip ýurdumyzda ilkinji resmi taýdan hasaba alnan garaşsyz habar agentligi statusyna eýe bolan habar web-çeşmesiniň baş redaktory sözüni jemledi.

Türkiýäniň Türkmenistandaky ilçihanasynyň metbugat wekili Haýrettin Bektaş hem çekişmä goşuldy. Ol ýalan habara garşy göreşde hökümetler bilen sosial ulgamlaryň eýeleriniň arasyndaky özara gatnaşyk ýörelgeleri barada gürrüň berdi we bu möhüm meseläni çözmekde öz ýurdunyň tejribesinden mysal getirdi.

Internet maglumata elýeterliligi ep-esli aňsatlaşdyrdy, ýöne habarlaryň takyklygynyň proporsional ýokarlanmagyny üpjün edip bilmeýär. Žurnalistikada habarlaryň hakykylygy barlanmaly bolsa, sosial ulgamlar üçin belli bir habary onuň çalt ýaýramagy üçin «eşitmek» ýeterlikdir, - diýip metbugat wekili belledi.

Şeýle hem ol, yalan habaryň şahsyýetleriň ynançlary bilen näderejede güýçlenýändigi barada aýdyp, bu hadysany «hakykatdan daşgary dünýä» diýip atlandyrdy. Onda galp ýaýratmak üçin botlary we beýleki gurallary ulanýan sosial ulgamlar hilelik serişdesine öwrülýär. Bektaş, 2021-niň ýylyň sanly habarlary barada Reuters-iň hasabatynyň maglumatlaryna salgylandy. Bu ýerde habar beriş serişdelerine bolan ynam derejesi bilen sosial ulgamlardaky habarlara bolan ynam derejesiniň arasyndaky tapawut barha: degişlilikde 24 göterime garşy 44 göterim artýar.

– Bilşiňiz ýaly, ýakynda Türkiýede güýçli ýer titremesi bolup, 50 000-den gowrak adam pida boldy. Ýer titremesiniň ilkinji günlerinde gözleg we halas ediş işleri alnyp barylýarka, sosial media ulanyjy Hataý welaýatynyň golaýyndaky bendiň ýarylandygy we gysga wagtyň içinde tutuş şäheri suw basyp biljekdigini habar berdi, - diýip metbugat wekili habar berýär.

Bu habardan soň köp adam bu şäheri terk edip başlady. Şol wagt hatda gözleg we halas ediş işlerini togtatmaly hem boldyk. Dessine bu habaryň ýalandygyny beýan etdik, ýöne gynansak-da hakyky habarlar galp habarlar ýaly täsirli däl, - diýip Bektaş belleýär.

Bu ýalan habar sebäpli gözleg we halas işleri togtadylansoň, entegem janyny halas edip boljak birnäçe adamyň jany pida boldy. Şonuň üçin özüne abonent çekmek üçin iberilen habaryň dowamy şeýle gynançly bolup bilýär, - diýiň metbugat wekili habar berdi.

Şeýle hem ol, betbagtçylykdan soň käbir sosial media ulanyjylarynyň harabalygyň aşagynda galandygy barada habar berendigini aýtdy. Gözleg we halas ediş toparlary görkezilen salga baranda, beýle salgylaryň ýokdugyny ýa-da harabalygyň aşagynda hiç kimiň ýokdugyny anykladylar. Bu hili galp habarlar halas ediş toparlarynyň öz işlerini ýerine ýetirmeginde päsgelçilik döretdi.

ABŞ-dan ýene bir täze mysal. Birnäçe gün ozal ABŞ-nyň öňki prezidenti Donald Trampyň tussaglyga alynandygy barada suratlary ýaýrapdy. Emeli intellektiň kömegi bilen düşürilen suratlar birden bütin dünýäde sensasiýa boldy. Trampyň elindäki naruçnikleriň we polisiýanyň arasyndadygyny görkezýän suratlarynyň galpdygyny öňe sürülen hem bolsa, olaryň sosial ulgamlarda millionlarça nusgada ýaýramagynyň öňüni almak mümkin bolmady. Ol hem eýýäm hakyky kontenti generirlenen EI-den aňsatlyk bilen tapawutlandyryp bolýan belli we neşir edilen birnäçe alamatlaryň bardygyna garamazdan şeýle boldy.

Dünýäniň köp ýurtlarynda galp habarlary sanlyja sekundyň içinde tapyp bilýän programma üpjünçiligini döretmek synanyşyklary edilýär. Şeýle-de bolsa, bu meseläni çözmäge ýakyndygymyzy aýtmak kyn. Şonuň üçin metbugat wekili ýalan habaryň ýaýramagyna garşy göreş usullaryny ösdürmegiň, ilatyň metbugat sowatlylygyny ýokarlandyrmagyň, žurnalistler bilen resmi guramalaryň, hökümete dahylsyz guramalaryň, häkimiýetleriň we alymlaryň özara gatnaşygy güýçlendirmegiň zerurlygyny hasaplaýar.

Türkiýe bu ugurda möhüm ädim ätdi. Ýalan habaryň ýaýramagyna garşy göreşmek merkezi geçen ýylyň awgust aýynda Türkiýe Respublikasynyň Prezidentiniň Aragatnaşyk Müdirligi tarapyndan döredildi. Olaryň işleriniň köp bölegi diňe sosial ulgamlar bilen baglanyşykly.

... Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklary institutynda geçirilen tegelek stoluň netijelerinden soň, derwaýys meseleler boýunça soraglar we jogaplar sessiýalary geçirildi. Umuman alanyňda, çekişmä gatnaşyjylar bu açyk gepleşik formaty dowam etmeginiň tarapdary bolup, ony tassykladylar.

Bekdurdy AMANSARYÝEW

Foto: orient.tm