Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Saz sungaty we takyk ylymlar kesişip bilermi? Hawa! Aýdym-saz bilen baglanyşygy bolmadyk adama bu manysyz ýaly bolup görünmegi mümkin, ýöne aslynda käwagt aýdym-sazda matematikanyň özündenem has matematiki tertip we aýdyňlyk bolýar. Muny, tanymal kompozitor, Türkmenistanyň sungatda at gazanan işgäri, kitaplaryň we okuw kitaplarynyň awtory, Maýa Kulyýewa adyndaky Türkmen milli konserwatoriýasynyň mugallymy we aýdym-saz gözlegçisi Suhan Tuýliýew häzirki zaman sazy baradaky leksiýasynda aýdyň görkezdi.

Bu leksiýa «Häzirki zaman aýdym-saz ýyly», ýagny kompozisiýa we gurallar bölümi tarapyndan konserwatoriýanyň rektorynyň başlangyjy bilen ýerine ýetirilen täze sungat taslamasynyň çäginde gurnaldy.

Suhan Allyýewiç leksiýa wagtynda öz aýdanlaryny wizual we eşidiş bilen berkitdi. Notalary we shemalary, aýdym-saz mysallary uly ekranda görkezilende, kompozitor okuwçylaryndan birine bolsa fortepianoda zerur bolmadyk saz böleklerini çaldyrýardy. Şeýle hem leksiýa wagtynda berlen maglumatlaryň birnäçe ýyl ozal neşir edilen kompozitor Tüýliýewiň aýdym-saz gözlegleriniň we monografiýalarynyň bir bölegidigini bellemelidiris.

Suhan Allyýewiç diňleýjiler bilen geçirilen duşuşykda aýdym-sazyň akkordlaryň klassiklerden şu güne çenli ewolýusiýasy barada gürrüň bererdi. Akord, şol bir wagtyň özünde birnäçe notanyň ýaňlanmagy. Nota kagyzynda ol üzüm salymyna meňzeýär. Her döwür bilen bu salkymlar kompozitorlaryň işinde «ýetişýärdi we sallanýardy», poliakkordlara we klasterlere çenli ösýänçä has çylşyrymlaşýardy.

Sazdaky alleatorika, ýagny notalaryň tötänleýin yzygiderliliginiň usuly diňleýjileriň baradaky gürrüň arasynda köp duýgy döretdi. Alleatorikanyň iki görnüşi bar. Olar erkin we gözegçilik edip bolmaýanlardyr. Ol görnüşi, žanry ýa-da sesleri bilen çäklenmeýär. Hatda bu usulda ýazýan kompozitorlaryň bir teňňäni ýokary zyňmagy derejesine hem ýetýärdi. Eger reşka çyksa, saz kagyzyna skripka açaryny, bürgüt çyksa bolsa bas açaryny ýazýardylar. Şol usul boýunça gurallar, sesler we ýerine ýetiriliş tertibi saýlanýardy. Şeýlelik bilen, hemme zat diňe bagtyň çüwmegine baglydy.

Çäkli, ýagny gözegçilik edilýän alleatorikalarda anarhiýa az we çeperçilik gymmaty has ýokary. Birwagtlar bu usulda kompozitor Witold Lýutoslawskiý ýazypdyr.

Şeýle hem Suhan Allyýewiç söhbetdeşlikde görnükli türkmen kompozitory Çary Nurymowyň eserinde bir gyzykly hadysa, ýagny eserlerinde köplenç duş gelýän sesleriň häsiýetli utgaşmasy barada gürrüň berdi.

Tuýliýew bu sazlaşygy «Çary Nurymowyň akkordy» diýip atlandyrdy we hatda şeýle aýdym-saz termini resmi taýdan girizmegi teklip etdi. Elbetde, kompozitorlaryň aýdym-saz kartoçkalaryna öwrülen akkordlar hem bar. Mysal üçin, «Tristanow akkordy» – Wagneriň, «Prometeýew akkordy» – Skrýabiniň, Webern akordynyň, Mesian akordynyň ... eserinde bolşy ýaly. Onda näme üçin Çary Nurymowyň akordyny «atly» akkordlara goşmaly däl?

Sesleriň bu utgaşmasy Nurymowyň eserleriniň hemmesinde diýen ýaly ýüze çykýar. Kompozitor bu akkordy birnäçe ölçegde ulanýar, mysal üçin, dikligine (bir wagtyň özünde birnäçe nota ýaňlananda), meselem, «Fortepiano konsertinde orkestr bilen» we keseligine - sazandalaryň aýdyşy ýaly «açylmadyk» görnüşde (haçan notalar gezekli ses berende), «Gazaldaky» ýaly.

Ýa-da şol bir akord, üç gezek köpelip, Ikinji simfoniýasynyň girişinde «dem almak» duýgusyny döredýär ýa-da aýdyşy ýaly «parlak» sazlaşyk döredýär. Bu gyzykly usul, sonoristikany aňladýar - häzirki zaman ýazuwynyň kompozisiýa usuly. Bu ýerde birinji ýerde sesiň reňkliligi we tembrlar bilen işlemek ukybydyr. Suratda, beýle usuly reňk tegmilleri we kölegeleriň sazlaşygynyň möhüm orun tutýan taşizm bilen deňeşdirip bolar.

Ýönekeýleşdirilen görnüşde (ORIENT-iň okyjylarynyň hemmesi sazanda bolmandygy sebäpli), Çary Nurymowyň akkordy, mysal üçin, her san aýratyn nota bolan dürli reňkli sanlar görnüşinde görkezilip bilner. Dört belgiden ybarat bu topar setirde we sütünlerde, kompozitoryň Ikinji simfoniýasynda göz öňünde tutulan tertipde düzülen bolsa, shema şuňa meňzeş bir zat bolar:

Bu toparlardaky sanlar (sesler) dört meňzeşlikden, dört diklikden, iki diagonaldan kombinasiýa döredýär we iki egilen ýaýlary, kiçi we uly tegelekleri emele getirýär. Gyzykly tarapy, kombinasiýalaryň hiç biri gaýtalanmaýar.

Çary Nurymowyň akordy birneme jadyly meýdana meňzeýär – hytaý matematikleriniň tapmaçasyna. Bu, islendik setirdäki, islendik sütündäki we iki esasy diagonalyň islendiginiň sanlarynyň jemi bir sana we şolbir sana deň bolan, bitin sanlaryň dörtburç jetweli.

Beýleki tarapdan, Çary Nurymowyň akkord sesleri dodekfon usullarynyň ulanylmagyny ýada salýar. Onuň aýratynlyklary barada kompozitor Tuýliýew leksiýada giňişleýin gürrüň beripdi.

... Soňra ol dodekafoniýa geçdi. Sazdaky bu çeper ugry suratdaky ekspressionizm bilen deňeşdirip bolar. Sungaty öwrenijileriň köpüsi, dodekfoniki usuly esaslandyryjy kompozitor Arnold Şenbergiň işini abstraksiýanyň düýbüni goýan suratkeş Wasiliý Kandinskiniň işi bilen deňeşdirýär.

Kandinskiý, Şenberg ýaly aýdym-sazyň, suratyň we sahnanyň arasyndaky baglanyşygy gaty gowy duýýardy we käwagt öz suratlaryna aýdym-sazly «kompozisiýa» ýa-da «improwizasiýa» diýip at berýärdi we bu köp sanly suratkeş tarapyndan dowam etdirildi.

Suhan Allyýewiç diňleýjilere tapgyrly usuldaky esasy aýdym-saz mowzugy gaýtalanmaly däl on iki sesden ybaratdygyny düşündirdi. Kompozitorynyň «tapgyrly» mowzugyň ösmegi üçin şol bir wagtyň özünde inwersiýa, rakohod, rahod we inwersiýa ýaly esasy usullary bar we olardan köp görnüşler alyndy. Belli bir landşaft suratkeşiniň ilki kölüň kenarynda dürli görnüşdäki on iki agajy çekip, soňra bolsa suwda şöhlelenmesini suratlandyrmagy bilen deňeşdirmäge synanyşsak, bu aýdym-saz terminleri birneme düşnükli bolup biler. Indi agaçlaryň sesdigini göz öňüne getiriň.

Rahodyň aýdym-sazda nämedigine düşünmek üçin çepden saga we sagdan çepe «dodekafon» sözüni okaň we bu sözüň on iki harpynyň ýerine notalaryň sesiniň bardygyny göz öňüne getiriň. Köpler bularyň hemmesiniň gaty çylşyrymly, agyrdygyny we şular ýaly aýdym-saz oýunlary üçin kompozitoryň aňynyň matematiki taýdan kämilleşendigini, berk we paýhasly bolmalydygyny aýdarlar. Mundan başga-da, dodekafoniýa XVI-XVI asyrlarda dörän berk stil polifoniýasynyň dowamydyr.

Şeýle-de bolsa, dürli usullar diňe kompozitoryň elindäki gural bolup, onuň kömegi bilen ökde ussat öz eserlerini döredýär. Kompozitor Strawinskiý aýdym-saz ýazmaga başlanda, öňünde ýüzlerçe çeper usullaryň saýlanmaga goýulandygyny we olardan haýsysyny almalydygyny bilmeýändiginden aljyraňňy ýagdaýa düşýändigini aýtdy.

Ýöne usullaryň haýsydyr birini ulanmagyň maksady hemmeleri geň galdyrmak, ýagny «muny nädip edip bilýärin» däl-de, awtoryň çeper taglymyny has aýdyň beýan etmekdir. Suhan Allyýeýewiç bu pursatda türkmen nakylyny ýada saldy: Bilegi güýçli birini ýykar, bilimi güýçli – müňüni. Munuň manysy: pälwanyň eli güýçli bolsa, garşydaşyny ýeňer we güýçli usuly bilse-de, müňden gowragyny ýeňer diýmekdir.

Tanymal türkmen kompozitory Çary Nurymowyň eserleriniň mysallarynda häzirki zaman aýdym-sazlary baradaky söhbetdeşlik ara alyp maslahatlaşmak bilen dowam etdi. Talyplar we mugallymlar sorag berdiler. Leksiýa gatnaşan sazandalaryň ýatlamalaryna görä, Nurymow häzirki zaman sazynyň dürli ugurlary we stilleri bilen gyzyklanypdyr. Ol yurdymyzda kompozitor usullary bilen diňe bir synag etmän, eýsem türkmen kompozitorlarynyň ýaş neslini hem gyzyklandyrmaga çalyşanlardan ilkinjileriň biri bolupdy.

Aýna ŞIROWA

Foto: orient.tm