Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

5-nji dekabrda Aşgabatda Merkezi Aziýada ýadro ýaragyndan azat zolak hakyndaky Şertnama gatnaşyjy döwletleriň ýubileý maslahaty geçirildi, bu maslahat Şertnamanyň güýje girmeginiň 15 ýyllygyna bagyşlandy.

Duşuşyk ýadro ýaragsyzlanmak we ýadro ýaraglaryny ýaýratmazlyk pudagyndaky ösüşler ara alnyp maslahatlaşmak üçin Merkezi Aziýanyň ýokary derejeli wekillerini şeýle hem halkara guramalaryny bir ýere jemledi. Esasy netijeleriň biri, Merkezi Aziýada ýadro ýaragyndan azat zolak bilen Latyn Amerikada we Karib basseýninde ýadro ýaraglaryny gadagan etmek boýunça agentligi bilen halkara hyzmatdaşlygy pugtalandyrmakda möhüm ädim bolan arasynda özara düşünişmek hakynda Ähtnama gol çekilmegi boldy.

Çäre Türkmenistanyň DIM-de geçirildi. Ilkinji Türkmenistanyň Daşary işler ministriniň orunbasary Ahmet Gurbanow çykyş etdi hem-de Merkezi Aziýanyň ýadro ýaragsyzlanmagyna ygrarly sebit hökmünde ähmiýetini nygtady.

Ol Merkezi Aziýada ýadro ýaragyndan azat zolagy döretmek pikiri ilkinji gezek 1993-nji ýylda BMG Baş Assambleýasynyň 48-nji mejlisinde beýan edilendigini ýada saldy. Bu pikir 1997-nji ýylda Daşkende geçirilen halkara maslahatynda hasam ösdürildi, hem-de ýadrosyz Merkezi Aziýanyň görnüşi emele geldi.

Ählumumy ýadro ýaragsyzlanmagy baradaky umumy ygrarlylygyň netijesinde Merkezi Aziýanyň bäş döwleti 2006-njy ýylyň sentýabr aýynda Merkezi Aziýada ýadro ýaragyndan azat zolak hakyndaky şertnama gol çekdi we 2009-njy ýylda güýje giren şertnama sebit we ählumumy ýadro ýaraglaryny ýaýratmazlyk tagallalarynda möhüm tapgyr boldy.

Ýadro ýaragsyzlanmak maksatlaryndan başga-da, Şertnama ýadro energiýasyny parahatçylykly peýdalanmakda we ýadro synag meýdançalarynyň ekologiýasyny dikeltmekde hyzmatdaşlygy ileri tutýar.

Ahmet Gurbanow öz hasabatynda Merkezi Aziýanyň ýadro ýaragsyz zolagynyň birnäçe tapawutly aýratynlygyny belläp geçdi. Birinjiden, Demirgazyk ýarym şarda döredilen ilkinji ýadro ýaragsyz zolakdyr.Ikinjiden, ýadro ýaragyna eýe bolan iki döwlet bilen uzak araçägi bolan sebitde ilkinji gezek ýadro ýaragyndan azat zolak döredildi. Üçünjisi: Merkezi Aziýa zolagy ozal ýadro ýaragyna eýe bolan döwleti öz içine alýar.

Şunuň bilen baglylykda, Türkmenistanyň Daşary işler ministriniň orunbasary Gazagystan Respublikasynyň ýadro ýaragsyzlanmak işine goşan goşandyna, şol sanda 1991-nji ýylyň 29-njy awgustynda Semipalatinsk ýadro synag meýdançasynyň ýapylmagyna we meýletin dünýäde dördünji uly ýadro ýaragyndan ýüz döndermek kararyna ýokary baha berdi.

Onuň pikiriçe, dünýädäki gury ýer meýdanynyň ýarysyndan gowragyny öz içine alýan zolaklar dünýädäki köp ýurtlaryň ornuny kesgitleýär, hem-de ýadro ýaragyna eýe bolmakdan ýüz öwürmek hakykatdanam olaryň esasy howpsuzlyk bähbitlerine laýyk gelýär.

Şeýle hem ol, BMG Baş Assambleýasynyň 2024-nji ýylyň 2-nji dekabrynda täze “Merkezi Aziýada ýadro ýaragyndan azat zolak hakyndaky Şertnama” atly kararnamanyň kabul edilmegi bilen gutlady. Bu duşuşyk şuna laýyklykda geçirilýär.

Birleşen Milletler Guramasynyň Merkezi Aziýada Öňüni alyş diplomatiýasy boýunça sebitleýin merkeziniň ýolbaşçysy, BMG-yň Baş sekretarynyň Merkezi Aziýa boýunça ýörite wekili Kaha Imnadze – Merkezi Aziýada ýadro ýaragyndan azat zolak hakyndaky Şertnamasyna gol çekilen pursady bu uly üstünlik boldy hem-de umumy ýaragsyzlanmak we howpsuzlygy üpjün etmekde sebitleýin hyzmatdaşlygyň geljegini açdy diýip, belledi.

On bäş ýyldan soň, bu şertnamanyň ähmiýeti sebitdäki täsirlerden has ýokarydyr. Häzirki wagtda bu şertnama diňe bir sebitleýin üstünlik däl, eýsem ählumumy ýaragsyzlanmak ulgamynyň esasyny düzýär. Bu ýadro ýaragsyz sebitleriň döredilmeginiň diňe bir mümkin bolman, eýsem kyn geosyýasy şertlerde-de peýdalydygyny görkezýär.

Maslahata gatnaşyjylara Mongoliýanyň Daşary işler ministri Batseseg Batmunhiýn wideo ýüzlenmesini ugratdy.

Soňra forumda Özbegistan Respublikasynyň Daşary işler ministriniň orunbasary Bobur Usmanow, Gazagystan Respublikasynyň Türkmenistandaky Ilçisi Nurlan Nogaýew we Gyrgyz Respublikasynyň Türkmenistandaky Ilçisi Azizbek Madmarow çykyş etdi. Çykyş edenler aşakdaky ugurlara ünsi jemlediler: ýadro ýaragsyz sebitiň Merkezi Aziýada halkara ýadro howpsuzlygy ulgamynda tutýan ornyna; Merkezi Aziýa ýurtlarynyň şu Şertnama laýyklykda borçnamalaryny ýerine ýetirmekde anyk gazanan üstünliklerine; ýaýramazlyk meseleleri boýunça sebitleýin hyzmatdaşlygy giňeltmegiň geljegine.

Hususan-da, Özbegistanyň Daşary işler ministriniň orunbasary Bobur Usmanow, Türkmenistanyň Şertnamanyň başlyklygyny we Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ýadro ýaragsyz beýleki zolaklary bilen gatnaşygyny çuňlaşdyrmaga goşýan goşandy, ýaragsyzlanmak meselesinde halkara gurluşlar bilen hyzmatdaşlygy pugtalandyrýandygyny aýratyn belledi.

Ol häzirki wagtda döredilen ýadro ýaraglaryna gözegçilik ulgamynyň ýok edilmegini we dünýäniň dürli sebitlerinde ýaraglanmak ýaryşynyň giňelmegini strategiki durnuklylygy saklamak boýunça halkara tagallalaryna zyýan ýetirýän ähli adamzat üçin howply tendensiýa diýip atlandyrdy we muňa işjeň garşylyk görkezmäge çagyrdy. Ýadro ýaraglaryndan ýüz öwürmek, howanyň üýtgemegi we Durnukly ösüş maksatlaryna ýetmek ýaly beýleki çynlakaý meseleleri çözmek üçin zerur serişdeleri boşadýar diýip, Bobur Usmanow hasaplaýar.

Merkezi Aziýanyň geosyýasy orny sebäpli dünýädäki ynam çökgünligini we dawalaryň güýçlenmeginiň ähli ýaramaz netijelerini başdan geçirýändigini, şunuň bilen baglylykda aýgytly çäreleri bilelikde kabul etmegiň we sebitiň bähbitlerini öňe sürmegiň ähmiýetiniň artýandygyny aýtdy. Şu nukdaýnazardan Merkezi Aziýanyň “bäşliginiň” arasyndaky özara gatnaşyklaryň esasy ileri tutulýan ugurlary bellendi: syýasy gepleşikleri çuňlaşdyrmak, ykdysady integrasiýany güýçlendirmek, suw we energiýa howpsuzlygy babatynda sebitleýin hyzmatdaşlygy güýçlendirmek, howanyň durnuklylygy, ulag arabaglanşygyny ösdürmek, medeni-ynsanperwer hyzmatdaşlygy giňeltmek.

Gyrgyzystanyň Ilçisi Azizbek Madmarow häzirki wagtda dünýäniň çalt üýtgeýän harby-syýasy ýagdaýlaryny göz öňünde tutup, ýarag gözegçiligi, ýaragsyzlanmak we köpçülikleýin gyryş ýaraglarynyň ýaýramazlygy meseleleriniň halkara gün tertibinde öňkülerinden has möhümdigine ünsi çekdi. halkara gün tertibi. Şunuň bilen baglylykda, jemgyýeti ýaragsyzlanmak we ýarag ýaýratmazlyk babatynda bar bolan howpsuzlyk arhitekturasy we ony döretmek we ýer ýüzünde parahatçylygy saklamak üçin edilýän tagallalar barada bilim bermek zerurlygy ýüze çykýar. Ilçiniň pikirine görä, bilim parahatçylygy döretmek we ýaragsyzlanmak işini amala aşyrmak meselesinde baha berilmeýän gural.

Diplomat Gyrgyz Respublikasynyň başlangyjy bilen 2022-nji ýylyň dekabrynda 5-nji marty “Halkara ýaragsyzlanmak we ýarag ýaýratmazlyk güni” diýip yglan etmek baradaky kararnamasynyň BMG-yň Baş Assambleýasynda bir agyzdan kabul edilendigini ýada saldy. Bu günüň bellenilmegi, habarlylygy ýokarlandyrmak işini güýçlendirmek, şol sanda dürli derejedäki bar bolan milli umumy bilim maksatnamalarynda ýaragsyzlanmak we ýarag ýaýratmazlyk meselelerini üçin oňyn itergi bolar.

Howpsuzlyk kepillikleri baradaky teswirnamanyň Merkezi Aziýada ýadro ýaragyndan azat zolagynyň çäginde möhüm we ileri tutulýan resminamalaryň biri bolup galýandygyny belläp, bilelikdäki tagallalar arkaly resminamanyň “ýadroly bäşlikler” döwletleri tarapyndan tassyklamak işiniň tamamlanjakdygyna ynam bildirdi (Beýik Britaniýa, Hytaý, Russiýa, ABŞ we Fransiýa Merkezi Aziýanyň ýadrosyz derejesini hormat goýmagy, şeýle hem sebitdäki ýurtlara garşy ýadro ýaragyny ulanmazlyk we ulanylmagy bilen haýbat atmazlygy maksat edinýärler – redaktoryň belligi).

Mowzugy Täjigistan Respublikasynyň Milli Ylymlar akademiýasynyň himiýa, biologiýa, radiasiýa we ýadro howpsuzlygy agentliginiň direktory Ilhom Misaidzoda dowam etdi.

Ondan soň Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklar institutynyň Strategiki gözlegler merkeziniň uly ylmy işgäri Bekdurdy Amansaryýew söz sözledi. Ol ýygnananlaryň ünsüni ýaňy-ýakynda hem köpçülikleýin gyryş ýaraglarynyň hakyky söweş serişdesi däl-de, eýsem öňüni alyş faktory hasaplaýandyklaryna ünsi çekdi. Ýöne häzirki zaman ýagdaýy şeýle bir gapma-garşylykly häsiýete eýe boldy welin, diňe bir ýadro ýaragyny ulanmak mümkinçiligi baradaky gorkunç myş-myşlary däl, eýsem bu barada göni beýanatlary eşitmek adaty bir zat boldy.

Bu ýagdaý, dünýä jemgyýetçiliginde çynlakaý alada döredýär, ýadro ýaraglarynyň ýaýramagynyň we ulanylmagynyň öňüni almak üçin halkara tagallalaryny güýçlendirmegiň zerurdygyny nygtaýar.

Bilermeniň pikiriçe, görülýän uzak möhletleýin çärelerde bar bolan ýadro ýaragyndan azat zolaklara aýratyn ähmiýet berilýär we utgaşykly ýagdaýda halkara howpsuzlyk arhitekturasyny berkitmäge goşant goşup biljek täze zolaklaryň döredilmegine uly umyt baglanýar.

Bekdurdy Amansaryýew BMG Baş Assambleýasynyň Türkmenistanyň Prezidenti Serdar Berdimuhamedowyň başlangyjy bilen kabul edilen “Merkezi Aziýa – parahatçylyk, ynanyşmak we hyzmatdaşlyk zolagy” rezolýusiýasynyň ähmiýetine ünsi çekdi.

2006-njy ýylda gol çekilen ýadro ýaragsyz azat sebit şertnamasy gol çekilmegi bilen resmi taýdan ýadro ýaragyndan azat zolak hökmünde ykrar edilen Merkezi Aziýa hakykatdanam parahatçylygyň, ynamyň we hyzmatdaşlygyň özboluşly zolagydyr. Bu resminama, ýadro ýaraglarynyň ýaýramagynyň öňüni almak boýunça ählumumy tagallalaryň möhüm bölegidir. Bu geosyýasy çaknyşyklaryň tupanly deňzinde parahatçylyk adasydyr.

Umuman aýdanyňda, ýadro ýaragyndan azat zolaklar parahatçylyk ugrundaky göreşde bitewi bolup, ählumumy howpsuzlyk ulgamyny döretmek üçin birleşmelidir diýip çykyş ediji hasaplap, ýadro ýaragy howpundan azat dünýäde çagalarymyzyň we agtyklarymyzyň ýaşap biljek geljegi üçin binýady berkitmäge çagyrýar.

Ýadro synagyny gadagan etmek baradaky Halkara maglumat merkeziniň programma üpjünçiligi maksatnamasynyň başlygy Megan Slinkard öz çykyşynda bu resminamanyň diňe uly halkara hyzmatdaşlygy arkaly gazanyp boljak möhüm wezipesini belläp geçdi.

Döwlet hukuk we demokratiýa institutynyň Demokratik meseleleri we halkara gatnaşyklary bölümi, uly ylmy işgäri Süleýman Gurbannyýazow ýurdumyzyň howpsuzlyk, parahatçylyk, durnuklylyk we durnukly ösüş maksatlaryna ýetmek üçin alyp barýan işlerinde öz çeşmelerini, bitaraplyk derejesini we geosyýasy artykmaçlyklaryny halkara jemgyýetçiliginiň hyzmatyna goýmaga taýýardygyny nygtady.

Bu diňe bir wezipe däl, hakykata oňyn garaýyş, halkara gatnaşyklaryna howpsuzlygy üpjün etmek üçin konstruktiw çözgütleri tapmaga gönükdirilen üznüksiz iş hökmünde garaýyşlara esaslanýan dünýägaraýyş diýip Gurbannyýazow belledi. Şeýle hem, Türkmenistanyň Prezidenti Serdar Berdimuhamedowyň BMG-nyň howandarlygynda Ählumumy howpsuzlyk strategiýasyny işläp düzmek baradaky başlangyjyna salgylandy.

Bu möhüm resminamanyň taslamasynyň üç esasy ugry – öňüni alyş diplomatiýasynyň ýörelgeleri, gapma-garşylyklaryň we howplaryň öňüni almak we zyýansyzlandyrmak, sebäp bolýan sebäpleri ýok etmek üçin gural hökmünde ulanmak; oňyn bitaraplyk mümkinçilikleri jedelleriň we gapma-garşylyklaryň parahatçylykly çözülmeginde iň möhüm faktor bolup hyzmat edýän syýasy we hukuk derejesi hökmünde ulanmak; parahatçylygyň kepili hökmünde dialogo ynanmak medeniýetini dikeltmek.

Bu nukdaýnazardan 2025-nji ýyl, Halkara parahatçylyk we ynanyşmak ýyly hökmünde halkara jemgyýetçiligine we ýurtlara parahatçylygy we ynamy üpjün etmekde netijeli işlemek üçin birnäçe mümkinçilikler döredýär.

Türkmenistan Goranmak ministrliginiň Aşgabat şäher raýat goranyş we halas ediş müdirliginiň uly hünärmeni Serdar Täjigulyýew hem çykyş etdi.

Duşuşyga Ýaragsyzlanmak we ýarag ýaýratmazlyk maksatnamasynyň Wenanyň merkeziniň direktory Gauhar Muhatjanowa, Afrikanyň ýadro energiýasy komissiýasynyň başlygy Gaspard Liýoko Mboýo, IAEA-nyň Baş müdiriniň edarasynda daşarky gatnaşyklar bölüminiň işgäri, Nuno Luzio, Latyn Amerikasynda we Karib deňzinde ýadro ýaraglaryny gadagan etmek boýunça agentliginiň baş sekretary Flawio Roberto Bonzanini dagylar uzak aralykdan çykyş edip, howpsuzlyga umumy çemeleşmeleri ösdürmek üçin bilelikdäki ähtnamanyň ähmiýetini aýratyn nygtadylar.

Pikir we teklipler alyşandan soň, ýygnaga gatnaşyjylar gutarnykly resminamany ylaşdylar we kabul etdiler.

Duşuşygyň çäginde Merkezi Aziýada ýadro ýaragyndan azat zolak bilen Latyn Amerikada we Karib basseýninde ýadro ýaraglaryny gadagan etmek boýunça agentliginiň arasynda özara düşünişmek hakynda Ähtnama gol çekişmek dabarasy geçirildi.

Ýadro ýaragyndan azat zolaklar 100-den gowrak ýurdy birleşdirýär. Olar ýadro howpsuzlygyny üpjün etmek we ýadro ýaraglaryny ýaýratmazlyk düzgünini güýçlendirmek, dünýäde ýüze çykýan iň möhüm halkara howpsuzlyk meseleleriniň birine öwrülip, ýadro howpsuzlygyny üpjün etmek we geljekde bolup biljek ýadro betbagtçylyklaryna garşy göreşmek üçin iň täsirli ýollarynyň birine öwrüldi.

Şiri ŞIRIÝEW, TDIM-niň Halkara gatnaşyklary institutynyň Strategik barlaglar boýunça ylmy merkeziniň müdiri

Foto: orient.tm