Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Şu ýylyň 17-nji fewralynda Hytaýyň Kommunistik partiýasynyň Merkezi komitetiniň Syýasy býurosynyň agzasy, HHR-iň daşary işler ministri Wani I Howpsuzlyk boýunça Mýunhen maslahatyna gatnaşyp, onuň “Hytaý dünýäde” mejlisinde “Birahat dünýäde durnuklaşdyryjy güýç hökmünde ynamly hereket etmek” ady bilen çykyş etdi. HHR-iň Türkmenistandaky Adatdan daşary we Doly ygtyýarly ilçisi hökmünde men türkmenistanly dostlarymyzy daşary işler ministriniň çykyşynyň esasy mazmuny bilen tanyşdyrmaga taýýardyryn.

Birinji esasy söz: iri döwletler bilen hyzmatdaşlygy ösdürmek

Hytaý iri ýurtlaryň arasyndaky hyzmatdaşlygy ösdürmekde durnuklaşdyryjy güýç hökmünde çykyş etmäge taýýardyr. Esasy güýçler global strategiki durnuklylyk üçin esasy jogapkärçiligi öz üstüne alýarlar. Prezident Si Szinpin barha gyzyşýan güýç bäsleşiginiň häzirki ýaşaýan döwrümiziň esasy maksady bolmaly däldigini aç-açan aýtdy. Halkara ýagdaý näçe dartgynly bolsa, şonça-da uly ýurtlar ugrukdyryş işlerini ýokarlandyrmalydyrlar; töwekgelçilikler we kynçylyklar näçe uly bolsa, şonça-da uly ýurtlar hyzmatdaşlygy güýçlendirmelidirler.

Şu ýyl Hytaý bilen ABŞ-nyň arasynda diplomatik gatnaşyklaryň ýola goýulmagynyň 45 ýyllygy bellenýär. Taryhy tejribe we sapaklar hytaý-amerikan hyzmatdaşlygynyň iki ýurt we bütin dünýä üçin peýdaly köp zatlara ýetip biljekdigini görkezýär, gapma-garşylyk iki ýurt we bütin dünýä üçin betbagtçylyk bilen baglanyşykly. Iki döwlet Baştutanynyň geçen ýylyň ahyrynda bolan duşuşygy geljege gönükdirilen “San-Fransisko gözýetimi” atly möhüm başlangyjy öňe sürdi.

Hytaý kanuny hukuklaryny we bähbitlerini berk gorar, esassyz aýyplanylmagyna we ýöňkemelere garşy çykar. Taryha, halka we dünýä jogapkärli çemeleşmek bilen Amerikanyň Birleşen Ştatlary bilen döwlet Baştutanlarynyň baglaşan umumy şertnamalaryny durmuşa geçirmek we öňe sürmek ugrunda iş alyp barar. Hytaý-ABŞ hyzmatdaşlygy birek-birege hormat goýmagyň, parahatçylykly ýaşamagyň we ýeňiş gazanmagyň dogry ýoludyr.

Russiýa Hytaýyň iň iri goňşy döwletdir. Hytaý-Russiýa gatnaşyklarynyň üçünji tarapyň işine goşulyşmazlyk, garşy çykmazlyk we agressiýa etmezlik esasynda durnukly ösdürilmegi Aziýa-Ýuwaş umman sebitiniň strategiki durnuklylygy üçin-de täze ugurlardaky gatnaşyklar üçin-de özara bähbitlidir.

Dünýäniň täsirli iki esasy uly güýji, uly bazarlaryň ýerleşýän we beýik medeniýetleriň dörän ýeri hökmünde Hytaý we Ýewropa Bileleşigi öz üstlerine alan halkara jogapkärçiliklerine aýdyň düşünmelidirler. Hytaý bilen ÝB-niň arasyndaky durnukly we has ýakyn gatnaşyk diňe bir birek-birege üstünlik getirmän, eýsem tutuş dünýäni hem ýagtylandyrar. Taraplar geosyýasy we ideologiýa taýdan birek-biregiň işine goşulyşmagy aradan aýyrmaly, gapma-garşylyga däl-de, hyzmatdaşlyga ygrarly bolmaly, bulam-bujarlyga garşy göreşe bilelikde oňyn itergiýa bermeli we kynçylyklary bilelikde ýeňip geçmek üçin täze ugurlary görkezmeli.

Ikinji esasy söz: gapma-garşylykly nokatlaryň meselelerini düzgünleşdirmek

Hytaý gyzgyn nokatlary çözmekde durnuklaşdyryjy güýç hökmünde çykyş etmäge taýýardyr. Hytaý bu meseleleri hytaý aýratynlyklary bilen çözmegiň ýollaryny tapmagy maksat edinýär. Ol öz içine beýleki ýurtlaryň içerki işlerine goşulmazlygy talap edýär we öz garaýşynyň beýlekilerde ornaşdyrylmagyna garşydyr. Syýasy çözgüt tapmakda Hytaý öz bähbidini gözlemek, güýç ulanmak we bir taraplylyk esasynda däl-de, adalatly we obýektiw çemeleşýär. Hytaýyň işjeň araçyllygy bilen Saud Arabystany we Eýran taryhy ýaraşyk gazandy, bu bolsa öz gezeginde Ýakyn Gündogarda “parahatçylyk tolkunyny” döretdi. Bu waka Başlyk Si Szinpin tarapyndan öňe sürlen Ählumumy Howpsuzlyk başlangyjynyň tejribesiniň aýdyň mysaly boldy.

Dartgynly ýagdaýlaryň ýokarlanmagy we Palestina-Ysraýyl dawalarynyň ösüşi, Gyzyl deňizde dowam edýän dartgynlyk Palestina we Ýakyn Gündogar meselesiniň hemişe üns merkezdedigini görkezýär. Palestina näçe nesilden bäri ýaşap gelýän öýlerini terk etmeli boldular we häzirki güne çenli döwleti döretmegiň kanunçylyk binýadyna ýetip bilmedi. Bu döwrümiziň häzirki wagtda dowam etdirilýän adalatsyzlygydyr. Hytaý deňligiň we adalatyň tarapynda berk durup, ot açmalary we zorluklary bes etmäge çalyşýar, parahat ilaty goramak üçin elinden gelenini edýär.

Palestina-Ysraýyl dawalary başlaly bäri Hytaý Howpsuzlyk Geňeşiniň ilkinji karary kabul etmegine ýardam etdi we "Palestina-Ysraýyl dawalaryny düzgünleşdirmek boýunça Hytaý Halk Respublikasynyň ýagdaýy baradaky resminamany" çap etdi. Hytaý Palestina döwletiniň döredilmegini çaltlaşdyrmaga, Palestina bilen Ysraýylyň hakykatdanam parahatçylykly ýaşamagyna ýetmegi üçin has giň we täsirli halkara parahatçylyk maslahatyny geçirmäge çagyrýar.

Ukraina meselesinde Hytaý parahatçylygyň mümkindigine ynandyrmakdan ýüz öwürmedi we munuň üçin gepleşikleri geçirmegi öňe sürmegi hiç wagt bes etmedi. Başlyk Si Szinpin bu meseläni çözmekde konstruktiw orny eýelemek bilen Russiýa we Ukraina ýaly dürli ýurtlaryň ýolbaşçylary bilen çuňňur ara alyp maslahatlaşdy. Hytaý, şeýle hem, işjeň araçyllyk işlerini alyp barmak üçin köp sanly ýörite resminamalary we ýörite wekillerini iberdi. Hytaýyň ähli hereketleri bir maksada - dawalary bes etmäge we parahatçylyk gepleşiklerine ýol açmaga gönükdirildi.

Hytaý Koreýa ýarym adasy meselesiniň syýasy çözgüdini yzygiderli öňe sürýär. Ýurduň esasy wezipesi wagşy halkanyň öňüni almaga, taraplaryň kanuny howpsuzlyk meselelerini çözmäge we ýagdaýyň sowamagyna we durnuklaşmagyna ýardam etmekdir.

Hytaý Kunmin şäherinde Mýanmadaky ähli taraplaryň gatnaşmagynda ýurduň demirgazygyndaky möwç almalary bes etmek ylalaşygy baglaşmaga ýardam bermek bilen parahatçylygy we durnuklylygy berk gorady hem-de Aziýa-Ýuwaş umman ýurtlaryny Mýanmanyň içerki meselelere goşulmazlyk ýörelgesiniň berjaý edilmegine we ýurtdaky meseleleriň dogry çözülmegine goldaw bermäge çagyrdy.

Şeýle hem Hytaý Owganystanda terrorçylygyň gaýtadan başlamagynyň we ýaýramagynyň öňüni almak üçin inklýuziw we aram hökümet gurmakda işjeň goldaw berýär.

Hytaýyň çägi giň bolup, köp goňşy ýurtlary bar. Taryhdan galan dawalar we jedeller çylşyrymlylygy bilen tapawutlanýar. Hytaý düşünişmezlikleri maslahatlaşmak we dawalary dialog arkaly çözmek arkaly çözmegi hemişe öňe sürýär. Hytaý Günorta-Hytaý deňzini parahatçylyk, hyzmatdaşlyk we dostluk deňzine öwürmek üçin Aziýa-Ýuwaş umman ýurtlary bilen "Günorta-Hytaý deňzinde özüňi alyp barmagyň kodeksi" boýunça geňeşmeleri çaltlaşdyrmaga, deňizde hyzmatdaşlygy we ondaky baýlyklary bilelikde özleşdirmek işlerini ilerletmäge taýýardyr.

Üçünji esasy söz: ählumumy dolandyryşy pugtalandyrmak

Hytaý ählumumy dolandyryşy pugtalandyrmakda durnuklaşdyryjy güýç hökmünde çykyş etmäge taýýardyr. Häzirki zaman halkara ulgamy birtaraplylyk we güýç syýasaty sebäpli çynlakaý bökdençliklere duçar bolýar. Köptaraplylygy janlandyrmak we jogap hökmünde agzybirligi berkitmek halkara jemgyýetçiliginiň umumy çagyryşyna öwrüldi. Hytaý BMG-niň abraýyny we eýeleýän ähmiýetli ornuny gowşadyp däl-de, diňe güýçlendirip bolýandygyna, BMG-niň Tertipnamasynyň maksatlarynyň we ýörelgeleriniň hiç haçan könelmändigine we has möhüm ähmiýete eýe bolýandygyna ynanýar.

Hytaý Howpsuzlyk Geňeşiniň hemişelik bäş agzasynyň arasynda parahatçylygy goraýyş işlerine we BMG-niň bu babatdaky býujetine, parahatçylygy goraýyş tagallalaryna iň köp goşant goşan ýurt hökmünde ikinji orunda durýar. Hytaý Howpsuzlyk Geňeşiniň parahatçylyk we howpsuzlyk meselelerinde ähmiýetli orny eýelemegi we kynçylyklara jogap bermek üçin has amatly mümkinçilikleri hödürlemek üçin BMG-niň "Geljegiň sammitini" guramagyny goldaýar.

Howa meseleleri boýunça Hytaý BAE-de geçirilen BMG-niň Howanyň üýtgemegi baradaky bütindünýä sammitinde ylalaşyga gelmäge iterdi. Bu adamzat taryhynyň iň gysga möhletinde dünýäde uglerodyň intensiwliginiň iň ýokary derejede azalmagyna getirer.

Hytaý öz başlangyçlaryna ygrarly. Emeli intellektiň döredýän kynçylyklarynyň öňünde Hytaý adamzadyň abadançylygyny bilelikde üpjün etmek üçin BMG-niň çäklerinde Halkara emeli intellekt dolandyryş guramasynyň döredilmegini goldaýar.

Hytaý “Ählumumy Günortadanyň” çäklerinde jebisligi we hyzmatdaşlygy işjeňleşdirdi, “BRICS” guramasynyň taryhy giňelmegine goldaw berdi, AU-nyň G20-e girmegini goldady, dünýä meselelerinde ösýän ýurtlaryň wekilçiligini we sesini giňeltmäge synanyşdy we has deňagramly, täsirli global dolandyryşyň arhitekturasyny öňe sürdi.

Dünýäde çalt depginde ösýän iň uly ýurt hökmünde Hytaý öz mümkinçilikleriniň çäginde dünýä has köp jemgyýetçilik harytlaryny hödürlemegi öňe sürýär. “Bir guşak, bir ýol başlangyjydan” “Ählumumy ösüş başlangyjy”, “Ählumumy howpsuzlyk başlangyjy” we “Ählumumy siwilizasiýa başlangyjy” ýaly başlangyçlar bilen Hytaý hyzmatdaşlyk, açyklyk we deňlik arkaly ählumumy meseleleriň çözülmegine goşant goşdy.

Ählumumy dolandyryşyň pugtalandyrylmagy ähli ýurtlaryň özygtyýarlygyna we çäk bitewiligine hormat goýmalydyr. Taýwan Hytaýyň çäginiň aýrylmaz bölegidir we ol Hytaýyň içerki meselesidir. Esasy halkara kadalary berjaý etmek bilen, taraplar "bir Hytaý" ýörelgesine eýermelidirler. Taýwan bogazynda parahatçylygy we durnuklylygy saklamak üçin “Taýwanyň garaşsyzlygyna” berk garşy çykmaly.

Dördünji esasy söz: ählumumy ösüşe ýardam etmek

Hytaý ählumumy ösüşi goldamakda durnuklaşdyryjy güýç hökmünde çykyş etmäge taýýardyr. Hytaýyň ykdysadyýetiniň okgunly we durnukly, dowamly oňyn ösüşi barha aýdyň görünýär. Geçen ýyl Hytaýyň ykdysadyýeti 5.2% ösüş depgini bilen ählumumy ösüşiň 1/3 bölegine goşant goşdy. Iň uly bazarynyň çalt ösmegi bilen Hytaý dünýä üçin has köp peýdalar getirer. Bütindünýä işewür toparlarynda “Hytaý indiki – barybir Hytaý” diýen giňden ýaýran ynam bar.

Hytaý stilindäki döwrebaplaşdyryşa ýetmek ugrundaky tagallalar häzirki wagtda hytaý halkynyň iň uly syýasy ylalaşygydyr. Täze döwürde ýokary hilli ösüşi höweslendirmek Hytaýyň berk hakykatydyr. Başlyk Si Szinpiniň belleýşi ýaly, Hytaýyň gapylary has giňden açylar. Hytaý institusional açyklygy giňeltmegi, Hytaý bazaryna daşary ýurt maýa goýumlarynyň negatiw sanawyny azaltmagy we ähli ýurtlardaky, şol sanda Ýewropa döwletlerindäki kärhanalary bazara gönükdirilen, hukuk we halkara iş gurşawy bilen üpjün eder. Häzirki wagtda Hytaý 23 ýurt bilen wizasyz düzgüni girizdi Şeýle hem Ýewropanyň we beýleki ýurtlaryň köpüsi üçin birtaraply wizasyz düzgüni ýola goýuldy. Indiki ädim hökmünde Hytaý dürli ýurtlardan gelen adamlara Hytaýda maýa goýmak, söwda etmek, syýahat etmek we okamak üçin has amatly şertleri döretmegi göz öňünde tutýar.

“Gatnaşyklary bölýänlere” garşy çykmak indi halkara ylalaşygyna öwrüldi. Has köp pikirlenýän adamlar iň uly töwekgelçiligiň hyzmatdaşlykdan ýüz öwürmekdigine düşünýärler. "Töwekgelçiligi aýyrmak" bahanasy bilen "de-hytaýlaşmak" işini geçirmäge synanyşan her bir adam taryhy ýalňyşlyk goýberer. Dünýä ykdysadyýetiniň “deňzi” bölünenen “köllere” öwrülip bilmeýär we ykdysady ählumumylaşmagyň umumy ýörelelerini yza dolap bolmaýar. Ählumumylaşmagy umumy elýeterli we inklýuziw ugurda ilerletmek hem-de has köp ýurtlaryň we adamlaryň peýda gazanmagy üçin döwletler bilelikde hereket etmelidirler.

Sýan Naýçen, HHR-iň Türkmenistandaky ilçisi.

Foto: chinamil.com