Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Türkmenistanyň çägi – bu Gadymy we Orta asyr Gündogarynyň ajaýyp dünýäsidir. Bu ýerde müňýyllyklardan ýadygär bolan ilkinji döwletleriň binalary we Merkezi Aziýanyň ajaýyp ýerleri saklanyp galypdyr. Biz size ýurduň ömrüňde azyndan bir gezek göreniňe degýän taryhy, tebigy, arheologiki, howanyň täsiri astynda dörän ýadygärlikleriň giňişleýin sanawyny hödürleýäris. Şeýle hem olara nädip barmalydygy barada gysgaça maglumatlary we gollanmalary bereris.

Gadymy Merw şäheri

Beýik Ýüpek ýolunyň iň oňat goralan gadymy merkezi hökmünde ÝUNESKO-nyň Bütindünýä mirasynyň sanawyna girizildi. Bu Merkezi Aziýanyň iň gadymy şäheridir. Bir wagtlar Margiananyň we türkmenleriň Seljuklar döwletiniň paýtagtydy. Şeýle hem meşhur akyldarlar Omar Haýýam, As-Samani we beýlekiler bu ýerde ýaşap geçipdirler we işläpdirler.

Harabalyklaryň arasynda bäş sany gadymy oturymly ýerler bolup, olara – Erkgala, Gäwürgala, Soltangala, Abdulhan galasy we Baýramalyhan galasy degişlidir. Olaryň köpüsi weýran bolýar, käbiri diňe toýun depeler bolup galýar. Gazuw-agtaryş işleri wagtynda tapylan arheologiki tapyndylary Merwiň taryhy muzeýinde görmek bolýar.

Görülmeli ýerleriň arasynda: Soltan Sanjar Dar-al-Ahyryň mawzoleýi, Soltangala, Şazriar-Erk galasy, Abdullahan galasynyň diwarlarynyň harabalyklary, Gyzgala galasynyň harabalyklary (biziň eýýamymyzyň VI-VII asyrlaryna degişli), Al-Hakim ibn Amir al-Jafariň we Buraida ibn al-Hüseýin al-Islamiň mawzoleýleri (zyýarat mekany), mawzoleýler bilen Talhatan baba toplumy, Erkgala galasynyň harabalyklary (VI asyr), Gyz bibi mawzoleýi, Haram-Keşk galasy, Durnaly gadymy şäheri (I-II asyrlar), hammamlaryň, köşkleriň, dabaraly zallaryň we beýleki desgalaryň köp sanly galyndylary bar.

Ol ýerlere nädip barmaly? Türkmenistanyň günorta-gündogar böleginde, häzirki Mary şäherinden 30 km gündogarda ýerleşýän Baýramaly şäheriniň golaýynda ýerleşýär.

Parfiýanyň paýtagty

Häzirki wagtda Nusaý gadymy şäheriň harabalyklarydyr, iň irki yzlary biziň eýýamymyzdan öň 4-nji asyra degişlidir. Täze (jülgedäki Parfiýa şäheri) we Köne (depedäki şa galasy) Nusaý.

Görülmeli ýerleri:

Inedördül jaý, inedördül zal, Aýlaw görnüşli ybadathana.

Nusaý şäheri gadymy döwürlerden bäri Türkmenistanyň iň möhüm taryhy ýadygärliklerinden biridir. Parfiýanyň diwar suratlarynyň we binagärlik bezegleriniň nusgalary bu günki gün Saparmyrat Türkmenbaşy adyndaky Şekillendiriş sungaty muzeýinde saklanylýar. Ritonlar, mermer heýkeller, şa mazarlaryndan çykarylan gymmat bahaly tapyndylar Türkmenistanyň Milli muzeýiniň zallarynda görkezilýär.

2007-nji ýylda Nusaý ÝUNESKO-nyň Bütindünýä mirasynyň sanawyna girizildi. Sanawda Merw we Köneürgenç şäherleri hem bar. ** Nusaý Aşgabatdan 18 km günbatarda ýerleşýär.

Köneürgenç binagärlik goraghanasy

Köneürgenç şäheri Demirgazyk Horezmiň gadymy paýtagty bolup, ol taryhda Beýik Ýüpek ýolunyň ugrunda ýerleşýän iň uly şäherleriň biri bolupdyr. Kyrkmolla şäheriniň iň gadymy galasynyň galyndylary biziň eýýamymyzyň II-V asyrlaryna degişlidir.

VIII asyryň ortalarynda bu şäher Buharadan soň ikinji uly şäher boldy. 1221-nji ýylda «Yslamyň ýüregi» adyny alypdy. Şu wagta çenli Köneürgenjiň köp ýadygärlikleriniň harabaçylyklary saklanyp galypdyr.

Görülmeli ýerleri: Kyrkmolla galasy, metjitler, kerwensaraýyň derwezeleri, XI-XVI asyrlardaky galalar, mawzoleýler we minaralar, Nejmeddin al-Kubranyň mawzoleýleri we Törebeg Hanymyň aramgähi, Gutlug-Temiriň minarasy (Merkezi Aziýada iň beýik), Ibn-Hajybyň medresesi, «360 Pirler» öwlüýäsi, Akgala galasy.

Ýerleşýan ýeri: Daşoguz welaýatynyň Köneürgenç etrabynyň dolandyryş merkezi (Aşgabatdan 480 km demirgazykda).

Goňurdepe

Goňurdepe bürünç eýýamyna (miladydan öňki 2300-nji ýyl) degişli bolup, ol Türkmenistanyň günorta-gündogarynda, Mary oazisinde ýerleşýär. 1972-nji ýylda Margiana arheologiki ekspedisiýasy tarapyndan açyldy. Goňurdepe köşk we birnäçe ybadathana bolan paýtagt Margiana şäherindäki iň uly şäher bolupdyr. Onuň meýdany takyk kesgitlenilmedi we dürli hasaplamalara görä 20 gektardan 50 gektar aralygynda bolupdyr. Ybadathana şäheri miladydan öňki XVI asyryň ahyryna çenli saklanyp galypdyr.

Görünýän ýerleri: Ot ybadathanasy – iň gadymy, köpçülikleýin naharhana toplumy (demirgazyk), iki howuz, Suw ybadathanasy, uly gonamçylyk – şäheriň merkezi böleginden 350 metr günbatarda tapyldy. Gonamçylyk takmynan 10 ýyllap ulanylypdyr we 3000 töweregi mazarçylygy öz içine alýar), patyşa nekropoly.

Patyşa mazarlarynyň hersinde sungata degişli zatlar, altyn hazynalar we mozaika paneli tapyldy. Bu mozaikalar häzirki wagta çenli dünýädäki iň irki şekilli mozaika suratlarydyr. Şeýle hem palçyk we keramiki gap-gaçlar, altyn-kümüş şaý-sepler, Mesopotamiýadan gelen silindr möhürler we Harappadan inedördül möhür tapyldy.

Iň täsin ýeri bolsa, arheologiki gazuw-agtaryş işlerinden öň Marguşyň (Margiana) gadymy siwilizasiýasy ýarym mifiki ýurt hasaplanýardy.

Ol ýere nädip barmaly: Goňurdepe Mary şäherinden 60 km demirgazykda ýerleşýär.

Dehistan: hyýaly şäher

Balkan welaýatynyň tekiz suwsuz düzlügi – bir wagtlar iň çet künjekdäki şäher hökmünde Horezm bilen Girkaniýanyň arasyndaky kerwen ýolunda ýerleşipdir.

Dehistan meşhur Misirýan jülgesiniň merkezinde ýerleşipdir. Taryhy maglumatlar şäheriň VIII we IX asyrlaryň başynda ýüze çykandygyny görkezýär. Dehistan Horezm şalaryň döwründe has gülläp ösüpdir. Soňra ol 2000 gektar meýdany we goşa diwar halkasy bolan şäher hakyky gala öwrülýär. Muny diňe şu güne çenli saklanyp galan harabalyklardan çaklamak mümkindir.

Bu ýerden günorta tarapdan Eýrana we Türkiýä, gündogar tarapdan Buhara, Samarkanda we Merwe, şeýle hem demirgazyk tarapdan Russiýa we Ýewropa baryp bolýandygy mälimdir.

Görülmeli ýerler: Şir-Kabir mawzoleýi, beýikligi 25 metr bolan iki sany minara, ybadathana metjidiniň gapysy, palçykdan ýasalan şäher diwarlarynyň galyndylary, kerwensaraýyň harabalyklary, Maşadyň uly gonamçylygyndaky mawzoleýleri saklanyp galypdyr.

Çölüň ortasyndaky Misrian jülgesinde Balkan welaýatynyň Etrek etrabynda ýerleşýär. «Gadymy Dehistan» döwletiň taryhy we medeni goraghanasynyň bir bölegidir.

Ahalyň çäginde ýerleşýän Sarahs we Abiwerd şäherleri

Sarahsyň we Köne Sarahsyň çägi, şeýle hem bu sebitde ýerleşýän beýleki taryhy we binagärlik ýadygärlikleri taryhy we medeni goraghananyň bir bölegidir. Sarahs – bu Merkezi Aziýanyň iň gadymy şäherlerinden biridir. Şäher eneolit döwründe (miladydan öňki IV müňýyllykda) ýüze çykypdyr. Seljuk dinastiýasynyň döwründe Merkezi Aziýanyň söwda merkezlerinden biri bolany üçin iň ýokary derejede gülläp ösüpdir.

Görülmeli ýerler: XI asyr mawzoleýiniň galyndylary, Sarahsdan 8 km günorta-gündogarda, Abul-Fazlyň (Sarahs babanyň) mawzoleýi – ol mermer we Gurhandan ýazgylar bilen bezelen inedördül gümmezli bina bolup, häzirki şäherden we otparazçylyk ybadathanasyndan 15 km uzaklykda ýerleşýän Mele Haýranyň gadymy şäherçesi (diwarlaryň diňe aşaky bölegi we zalyň merkezindäki uly gurbanlyk ýerleri saklanyp galypdyr).

Abiwerd – bu Beýik Horasanyň demirgazygynda ýerleşýän Sasanylar döwletiniň döwrüniň gadymy şäheridir. Bu wagşyçylykly hüjümleriň öňüni almak üçin serhet şäheri bolup hyzmat edipdir. Arheologiki gazuw-agtaryş işleriniň netijesinde birnäçe depeleriň üsti açyldy. Abiwerdiň golaýynda Bandianyň otparazçylyk ybadathanasy ýerleşipdir.

Ol ýere nädip barmaly? Sarahs, Eýran bilen serhet ýakasynda ýerleşýän Sarahs sebitiniň dolandyryş merkezidir. Abiwerd Garagum çölüniň eteginde üç dagyň eteginde ýerleşýär.

«Gözelligiň mekany»

Seýitjemaleddin metjidi uly dini toplum hökmünde görülýär we ol zyýaratçylar üçin zyýarathanany, hanakany we hüjreleri özünde jemleýär. Toplumyň belli nyşany täsin bezegi we arap epigrafiýasy bilen beýik, täsirli kerpiç portalydyr. Aýlawyň ýokarysynda özboluşly mozaika bolup, onda alma gülleriniň zemininde towlanyp duran iki sany aždarha bar. Bu hekaýanyň özüniň gadymy taryhy kökleri bar we esasy böleginde aždarha şekilleri bolan dünýädäki ýeke-täk metjitdir.

Ol 1456-njy ýylda Horasan hökümdary Abul-Kasym Babyr Bahadurhan tarapyndan gurlupdyr we 1948-nji ýylda Aşgabat ýer titremesi wagtynda weýran bolupdyr. Diňe esasy girelgesiniň aşaky bölekleri we diwar bölekleri saklanyp galypdyr. Metjit bilen bilelikde aždarhalaryň täsin şekilleri hem harabalygyň aşagynda galypdyr.

Ýörite granta eýe bolan alym-dikeldijiler aždarhanyň täsin şekilini dikeltdiler we häzirki wagtda Türkmenistanyň Şekillendiriş sungaty muzeýinde sergilenýär. Alymlar mozaikadan başga-da metjidiň düýbüni, meýdançadaky kerpiç önümlerini we Seýitjemaleddiniň guburyny gaýtadan dikeltdiler.

Ol ýere nädip barmaly? Metjit, Aşgabatdan 18 km uzaklykda ýerleşýän Ahal welaýatynyň Änew şäherinde ýerleşýär.

Dinozawrlaryň ýaýlasy. Hojapil

Bu, planetamyzda meňzeşligi bolmadyk özboluşly ýer. Dünýäniň dürli künjeklerinden syýahatçylary özüne çekýär. Ýaýla 400x300 metr ölçegli hek daşy bolup, 1500 metr beýiklikde 120 dereje burçdaky eňňitlikde ýerleşýär. Bu sebitde takmynan 1500 jübüt gowy saklanan dinozawrlaryň aýak yzlary we 31 sany ýoda hasaba alyndy. Bu planetanyň dinozawrlaryň aýak yzlarynyň iň uly ýygyndysy bolup durýar.

Ýura döwrüne degişli megalozawrlar 31 sany ýodanyň 26-syndan geçipdirler. Ýodalaryň iň uzynlary – 195 m, 226 m, 266 m we 311 m bolup, olar dünýä rekordlarydyr (ozal bu rekord Meksikada 147 m uzynlykdaky ýazgydy). Iň uzyn ädim iki metrden geçýär.

Alymlar bu sebitiň millionlarça ýyl ozal batgalyk ýa-da çuň suw bolandygyny çaklaýarlar. Ýuwaş-ýuwaşdan batgalar gurapdyr we gatapdyr. Daglaryň emele gelýän döwründe bu ýerler ýerden ýokaryk galyp, egrelipdir. Wagtyň geçmegi bilen topragyň ýokarky gatlaklary ýuwulypdyr we paleontologiýanyň hakyky gudraty adamlara aýan boldy.

Bu sebit boýunça ylmy-barlag işleri diňe geçen asyryň ikinji ýarymynda geçirildi. Bu ýaýlanyň tapylmagy başga täze bir açyş bilen utgaşdy, ýagny uzynlygy 26 sm bolan «gumanoidiň» aýak yzlary tapyldy, şeýle hem olaryň ýaşy 150-200 million ýyl bolan alty sany aýak yzlary tapyldy. Bu yzlaryň gelip çykyşy henizem üsti açylmadyk syr bolmagynda galýar.

Ol ýere nädip barmaly? Ol Türkmenistanyň çetki günorta-gündogaryndaky Köýtendag daglarynda ýerleşýär. Hojapil dag obasyndan 3 km günorta-günbatarda ýerleşýär. Dolandyryş taýdan bu ýer Özbegistan bilen Lebap welaýatynyň serhedinde ýerleşýän Magdanly etrabyna degişlidir. Ýokary çykmak örän kyn bolanlygy sebäpli ol ýere ulag ýoly arkaly baryp bilersiňiz.

Ýekedeşik gowaklar toplumy

Bu biziň döwrümizden ozal gurlan gowak şäheridir we türkmen dilinden terjime edilende «bir deşik» diýmekdir. Adyna esaslanyp, toplumyň ýeke-täk girelgesiniň bardygy bolsa ony eýelemegiň juda kyndygyny görkezýär.

Gowak iki gatdan ybarat bolup: aşaky gatda öňki ýaşaýjylar ýerasty çeşmelerden suw ýygnapdyrlar, ýokarky gatlarda ýaşaýyş we aşhana jaýlary, zallar we gurbanlyk ýerleri bolupdyr. Alymlar jemi 44 sany otagyň bolandygyny aýan etdiler. Gazuw-agtaryş işleri adamlaryň bu gowaklarda miladydan öňki I asyrdan bäri tutuş maşgala bolup ýaşandyklaryny subut etdi.

Bu şäheriň kim tarapyndan we haçan döredilendigi barada maglumat ýok. Häzirki wagtda bu gowak Döwletiň taryhy we binagärlik goraghanasy derejesine eýedir. Häzirki wagtda arheologiki gazuw-agtaryş işleri dowam edýär, olaryň maksady gowak şäheriniň gelip çykyşyny ýüze çykarmakdan ybaratdyr. ** Ýekedeşik, Türkmenistanyň Mary welaýatynyň Tagtabazar etrabynda, Murgap derýasynyň çep kenarynda, Garabil belentliginde ýerleşýär.

Ýeri gelende aýtsak, birneme öň eňňitleriň bir böleginiň çökmegi netijesinde Daşköpri we Erden obalarynyň golaýyndaky näbelli gowak şäheriniň beýlekisine girelgeler açyldy. Daşköpri toplumynyň diwarlary Ýekedeşik gowagyndan has köp şekillendirilýär. Şeýle-de bolsa, arheologlar tarapyndan bu ugur boýunça çuňňur barlag işleri entek geçirilmedi.

Garlyk gowaklary

Köýtendagyň ajaýyp gips gowaklary. «Gap gotan», «Haşymoýuk», «Gülşirin», «Daş ýürek», «Täze çarwa» we başga-da onlarçasy bilen bilelikde Köýtendagyň täsin tebigy gowaklaryny emele getirýärler. Garlyk gowaklary Türkmenistanda örän meşhurdyr. Bular gipsiň dürli görnüşleriniň adaty görnüşleri bolup durýar. Jemi 60 töweregi gowak hasaba alyndy, olaryň umumy uzynlygy 50 km-den gowrak. Gowaklarda galereýalar, geçelgeler, zallar, labirintler bar. Olarda gips, kalsit, aragonit stalaktitler, stalagmitler, daş perdeler we ş.m. bar.

Çukurlarda we suwdan doldurylan ýerlerde. Ähli gowaklar ownuk böleklere we çukurlara bölünýär. Gümmezleriň beýikligi 10 metre, sinter görnüşleriniň ululygy 6 metre çenli ýetýär. Käbir gowaklarda ýerasty örtük düşünip bolmajak tegelegi emele getirýärler.

Olaryň arasynda iň ulusy we uzyny (we jahankeşdeleriň arasynda meşhury) «Gapgotan» gowagydyr. Bu dünýädäki iň uzyn gowak ulgamlaryndan biridir! Şu güne çenli bu gowak doly öwrenilmese-de, onuň 60 kilometri öwrenildi.

Iň owadany – «Gülşirin» gowagy bolup, ol «Haşymoýuk» gowagynyň demirgazyk-gündogarynda ýerleşýär. Gowagyň içinde darajyk egrem-bugram geçelge, hek daşyndan ýasalan giň zal, gips stalaktit «arçalar», «Daş şarlawuklary», «sütünleri», mermer oniksiň «perdeleri» bar. Emma, girelgäniň golaýynda bir gatlakly gaýa howply ýagdaýda asylyp dur. Islendik pursatda gowaga girmek (we çykmak) mümkin däl bolup biler.

Ýene-de bir kiçijik gowak «Daş ýürek» gowagy bolup, ol «Gapgotan» gowagyndan 1,5 km demirgazykda ýerleşýär. Garlyk gowaklary tutuş Ýewraziýada deň-taýy bolmadyk tebigatyň täsin ýadygärlikleridir. Şonuň üçin olar ÝUNESKO-nyň Bütindünýä mirasynyň sanawyna girizildi.

Ol ýere nädip barmaly? «Gapgotan» gowagy Köýtendag goraghanasynyň bufer zolagynda Kugitangtau gerşiniň günbatar eňňidinde ýerleşýär. Gowagyň tebigy girelgesi Lebap welaýatynyň Köýtendag etrabynyň Garlyk obasynyň 7 km demirgazyk-gündogarynda ýerleşýär.

Bäherden etrabynda ýerleşýän gowak. Köwata köli

Türkmenistanda iň meşhur we gezelenç edilýän ýerleriň biri. Bäherden etrabynda ýerleşýän bu gowak 250 metrlik zal bolup, beýikligi 55 metr çuňlukda ýerleşýän kölüň golaýyndaky 3 metr girelgesinde 26 metrden peselýär. Howanyň temperaturasy gyşda 20-25 gradus, tomusda 27-32 gradus bolýar. Suwuň temperaturasy bolsa 37 gradus.

Köwatanyň suwunyň wodorod sulfidine we beýleki 26 himiki elemente baý bolanlygy sebäpli ol, ýerasty bejeriş köli hasaplanýar. Arheologlar bu gowagyň 2000 ýyldan gowrak wagt bäri adamlar tarapyndan barlyp görlendigini öňe sürýärler. Häzirki wagtda ol betondan ýasalan basgançaklar, gözegçilik otagy we yşyklandyryş bilen enjamlaşdyrylandyr. Emma bu ýarganatlaryň toparyna ýaramaz täsir etdi. 400 müňden gowrak ýarganatdan diňe on müň töweregi ýarganat galypdyr.

** Ahal welaýatynyň Bäherden etrabynda Köpetdagyň eteginde (Bäherden obasyndan 20 km we Aşgabatdan 120 km uzaklykda) ýerleşýär.

Ýangygala (otly gaýalary, gülgüne kanýonlary)

Ýangygala gadymy Üstýurt belentliginde ýerleşýär. Bu «açylmadyk» ýer bir wagtlar suwuň astyndady we gadymy ummanyň ýerinde millionlarça ýyllap emele gelipdir. Kanýonlaryň baý gyzyl reňki mineral düzümi – demiriň bolmagy bilen baglanyşyklydyr. Gumlar we palçyklar howa bilen örtülipdir we mineral maddalar kem-kemden daşa öwrülipdir.

** Kanýon, Garabogaz aýlagynyň günortasynda, Türkmenistanyň Balkan welaýatynyň demirgazyk-günbatarynda ýerleşýär.

Derweze

Türkmenistanda 50 ýyldan gowrak wagt bäri ýanýan gaz krateri bütin dünýäde mälimdir. 1971-nji ýylda buraw desgasy ýykylýar we ondan gaz çykmaga başlaýar. Daşky gurşawy zäherlemezlik üçin ol ýerden çykýan gazy otlaýarlar we ol häzire çenli ýanyp duran ýagdaýdadyr.

Daşoguz welaýatynyň Ýerbent obasyndan 90 km uzaklykda Garagum çölünde ýerleşýär. Ol ýerde ýeke-täk kafe gurlup, ol krateriň birnäçe kilometr günortasynda ýerleşýär. Dükanlary diňe Ýerbentde tapyp bilersiňiz. Syýahat edeniňizde, krateriň soňky birnäçe kilometriniň diňe çarkandakly ýolda ýöreýän ulag bilen baryp bolýandygyny bellemelidiris.

Palçyk wulkanlary

Ýüzlerçe kilometre çenli uzalyp gidýän, ýeke-täk çöl landşafty bolan gadymy Hazar deňziniň kenary, bu künjekde palçyk wulkanlary millionlarça ýyllap hereket edip gelýär. Wagtal-wagtal palçyk massalary we gazlar, köplenç gyzgyn suw we ýag bilen dökülýär. Olar örän işjeň bolup, hemişe hereketlerini üýtgedýärler. Iň gadymy wulkanlardan atylan materiallardan depeler bar.

Görülmeli ýerler: Hazar goraghanasyndaky wulkanlara: gaýnaýan depe hökmünde tanalýan Çekişler wulkany, Akpatlawuk (iň işjeňi, beýikligi 100 m we diametri 200 m), Kalitskiý wulkany, Tüynükli, Keýmir wulkanlar topary we Porsy degişlidir.

Demirgazykda Çekişler obasynyň golaýynda diametri 60 metre çenli bolan «çarwa wulkan» bar. Ol 2006-njy ýylda deňizde, bu günki gün bolsa gury ýerde ýerleşýär. Diametri 200 m we beýikligi 10 metre çenli bolan Keýmir wulkany – Çekişler obasynyň birnäçe km demirgazygynda ýerleşýär.

Keýmir-Çekişler sebitiniň demirgazyk wulkanlar toparyna: Ekerem (gömülen) we beýikligi 150 metr bolan Gökpatlawuk girýär. Boýadag wulkany iň ulusy, iň owadany we iň gündogarda ýerleşýänidir. Häzirki wagtda ini 20 km-den gowrak uzalyp gidýän, gaty bölünen belentlik. Wulkanlar Alagül (iň güýçli partlamalar bilen), Günbatar Porsyköl we Gülgüne Porsyköl (krater köllerini özünde jemleýär).

** Türkmenistanyň günorta-günbatarynda ýerleşip, uzynlygy 300 km-den gowrak we ini 100 km çenli. Günbatar Türkmen çöketligi diýlip atlandyrylýan Esenguly obasyndan Çeleken (Hazar) şäherine çenli uzalyp gidýär. Käbir maglumatlara görä, dünýädäki palçyk wulkanlarynyň ýarysyndan gowragy Türkmenistanyň çäginde ýerleşýär.

Garagum çölüniň çöketlikleri

Bathyz goraghanasy we onuň Ýeroýlanduz çöketligi – 300 inedördül kilometre barabar çuň we suwsyz çöketlik bolup durýar. Gadymy döwürlerde Tetis deňzi bu ýere uzalypdyr. Wagtyň geçmegi bilen deňziň düýbündäki işjeň wulkan merkezleriniň ýerinde özboluşly çöketlikler emele gelip başlapdyr. Häzirki wagtda bu ýerde ýitip barýan wulkanlaryň agyzlary bolan gümmezli depeleri görüp bilersiňiz. Ýaz we gyş pasyllarynda çukur ýagyn suwundan dolýar we duz kölüni, tomusda bolsa tekiz duzly batgalygy emele getirýär.

Sarygamyş köli – Türkmenistanyň demirgazygynda ýerleşýän çöketlik bolup, ol Garagum çölüniň demirgazyk serhedidir. Uzynlygy takmynan 150 km, ini bolsa 90 km töweregidir. Dünýä ummanynyň derejesine görä iň beýik nokady minus 38 metrdir. Duzly batgalyklar we gum çägeleri bilen örtülen tekiz käse ýalydyr. Sarygamyş köli merkezi bölekde ýerleşýär.

Akjagaýa – Daşoguz şäheriniň golaýynda ýerleşýän iň çuň çöketlik bolup durýar. Onuň düýbi Bütindünýä ummanynyň derejesinden 81 m pesde ýerleşýär. Kosmosdan boşluga seretseň, şekili atyň uly nalyna meňzeýär.

Çöketligiň uzynlygy 50 kilometr, ini bolsa 6 km töweregidir. Akjagaýa, Türkmenistanyň Daşoguz welaýatynda Garagum çölüniň çäginde ýerleşýär. Garagum çölünden geçýän demir ýollary arkaly bu çöketlige barmak has aňsat bolup durýar. Mundan başga-da, ol ýere gara ýollar arkaly, soň bolsa çöl ýollary arkaly baryp bolýar.

Garabogaz aýlagy

Adaty bolmadyk suw emele gelşi, Hazar deňzine ýakyn ýerde ýerleşýän köl aýlagydyr. Diňiz bil aýlag dar bogaz bilen bölünýär we aňyrsynda uzynlygy 10 km we iň giň nokadynda bir kilometrden köp bolmadyk ýene-de bir dar bogaz bar. Aýlag Hazar deňziniň derejesinden 4,5 metr pesde ýerleşýär. Şonuň üçin häzirki tizlik sekuntda 1 metre ýetýär (käbir ýerlerde - üç metre çenli) we bu ýerde deňiz şarlawugy ýaly hadysany görüp bilersiňiz. Onuň beýikligi bolsa bary-ýogy 2 metrdir.

Häzirki wagtda Garabogaz aýlagy dünýädäki iň duzly köl bolup durýar. Ol çöl bilen gurşalyp, hiç ýere akyp bilmeýär we, şeýlelikde, ol diňe bugarýar. Aýlagyň duzlulygy Hazar deňzinden 30 esse ýokarydyr.

Indi bu ýerde duz gazylyp alynýar, şonuň üçin bu ýer ykdysady taýdan örän girdejili ýer bolmagynda galýar. Kölüň peýzažy – onuň ak duzlary bilen «baglanyşyklydyr». Olar kölüň ähli ýerinde kristallaşan görnüşde bolup, kölüň kenarlary gar bilen örtülen, kenarýaka gyrymsy agaçlarda duz şekilli «buz» ýaly görünýär.

Ýerleşýän ýeri: Balkan welaýatynyň Türkmenbaşy şäheri.

Belentlikdäki durmuş. Nohur obasy

Daglyk gözel Nohur obasy – Köpetdag gerşiniň günbatarynda, deňiz derejesinden 1 km belentlikde ýerleşýär. Ýaşaýjylar 1,8 km belentlikde gök önümleri we miweli baglary ösdürip ýetişdirýärler.

Köne we Täze Nohur obalary üzüm, badam we nar baglarynyň arasynda dag platosynda ýerleşip, olar özboluşly iki gatly jaýlardan ybarat bolup durýar. Obalaryň ýaşaýjylary gök önümleri we miweleri ösdürip ýetişdirýärler, maldarçylyk bilen meşgullanýarlar.

Görülmeli ýerler: Nohur şarlawugy, «Döwüň öýi» gowagy, Köpetdagyň iň beýik nokady bolan – «Üç guýy» dagy, köp asyrlyk çynar agajy, dilegleriň hasyl bolýan ýeri bolsa – «Gyz bibi» jülgesidir.

Nohur obasy Aşgabatdan ** 145 km uzaklykda ýerleşýär. Eger-de ol ýere barmagyň ähmiýetiniň bardygy ýa-da ýokdugy bilen gyzyklanýan bolsaňyz, onda bu ýeriň «dünýäniň iň ajaýyp 100 ýeri» atly sanawyna girendigini bellemelidiris.

Türkmenistanyň şarlawuklary

Häzirki wagtda Türkmenistanda iň uly şarlawuk – Hür-Hüri şaglawugydyr. Geologlar bu şarlawagyň gurluşyny Niagara bilen deňeşdirýärler. Elbetde, bu şarlawugyň ini pes, ýöne beýikligi birmeňzeş. Iň owadany bolsa Umbar şarlawugydyr. Daglarda az tanalýan, käwagt ady ýok, ýöne owadan suw şaglawuklary bolup, olara Kyrk-gyz, Koşdemir we ş.m. degişlidir.

Hür-Hüri Nohur obasynyň töweregindäki Köpetdag gerşinde ** ýerleşýär. Umbar gündogar Türkmenistanyň Köýtendag jülgesinde ýerleşip, ol Kareliýa görnüşli şarlawukdyr.

Tebigy goraghanalary

Türkmenistanda köp sanly döwlet goraghanalary bar:

Repetek döwlet goraghanasy – Türkmenistanyň Lebap welaýatynyň Günorta-gündogar Garagum çölünde, Türkmenabat şäherinden 70 km günorta-günbatarda, Repetek stansiýasynyň töwereginde ýerleşýär.

Bathyz döwlet goraghanasy – Türkmenistanyň günorta böleginde Mary welaýatynda ýerleşýär. Guşgy we Tejen derýalarynyň arasyndaky Bathyz belentliginiň ekoulgamlaryny goramak üçin döredildi.

Hazar döwlet goraghanasy – Türkmenistanyň aýratyn goralýan tebigy ýeridir. Goraghana ýurduň günbatarynda, Hazar deňziniň günorta-gündogar kenarynda (Türkmenbaşy şäheriniň golaýynda) ýerleşýär.

Köpetdag döwlet goraghanasy – Aşgabat şäheriniň golaýynda Ahal welaýatynyň çäginde ýerleşýär. Goraghananyň özboluşlylygy – gadymy pisse meýdanlarydyr.

Sünt-Hasardag döwlet goraghanasy – ýurduň günorta-günbataryndaky Balkan welaýatynyň, Köpetdagyň günorta-günbataryndaky Sünt we Hasar depeleriniň eteginde ýerleşýär.

Gaplaňgyr döwlet goraghanasy – demirgazyk Türkmenistanyň Daşoguz welaýatynyň çäginde ýerleşýän Üstýurt belentliginiň günortasynda ýerleşýär.

Amyderýa döwlet goraghanasy – Türkmenistanyň Lebap welaýatynyň Darganata, Seýdi we Farab etraplarynyň tebigatynyň goraghanasydyr.

Köýtendag döwlet goraghanasy – Lebap welaýatynyň ady belli etrabynda ýerleşýär.

Bereketli-Garagum döwlet goraghanasy – Türkmenistanyň Ahal welaýatynyň demirgazyk böleginde Garagum çölünde ýerleşýär.

ORIENT
Surat: Canva, silkadv.com, tourweek.ru Asia Adventures, Alpagama

Foto: Canva, silkadv.com, tourweek.ru Asia Adventures, Alpagama