Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

6-njy iýun – dünýä derejesinde bellenilýän rus diliniň halkara güni.

Rus diliniň ähmiýeti, baýlygy we aýratynlygy bu baýramyň ilkinji gezek 2010-njy ýylda Birleşen Milletler Guramasy tarapyndan, 2011-nji ýylda bolsa Russiýada döredilendigi bilen subut edilýär.

Ulaldyp aýtmadygymzda ol köp ýurtda, şol sanda Türkmenistanda hem bellenilýär. Şeýlelik bilen, paýtagtyň seýilgähde şol günüň öňüsyrasynda muňa bagyşlanan dabaralar geçirildi.

Şu gün bolsa, Aleksandr Sergeýewiç Puşkiniň doglan gününde Türkmenistanyň ýaşlary we ýaşulylary gül goýmak üçin beýik şahyryň ýadygärligine gelip başlady. Çäre Russiýanyň Türkmenistandaky diplomatik wekilhanasynyň wekilleriniň gatnaşmagynda geçirildi.

... Puşkiniň doglan güni senesiniň Halkara rus diliniň güni bilen gabat gelmegi tebigy kanuna laýyk gelýär. Ýöne Aleksandr Sergeýewiç rus diline gabat gelenleriň hemmesiniň ünsüni özüne nädip «baglap» bildi?

Käwagt beýle sözler üçin hakyky şertlere girmesegem, mekdep döwründen Puşkiniň biziň hemme zadymyzdygyny bilýäris. Käbirleri ol köp eser döretdi diýip jogap berer, hat-da «düşünjeli» adamlar onuň rus edebiýat dilini döredendigini ýatlarlar. Elbetde, iki çaklama hem dogry.

Belki ähli zada sebäp bolýanlar, ylhamlanan şahyryň ertekilerini gürrüň berýän we rus edebiýatynda esasy orny hakda aýdýan enelerimiz we mugallymlarymyzdyr?

Bu barada hem şu günki dabarada Russiýanyň ilçihanasynyň sekretary Ýuliýa Zaýtsewa gürrüň berdi:

«Elbetde, çagalar hemme zady ejesiniň süýdünden siňdirýärler. Şonuň üçin Puşkiniň ertekilerini okap, çagalarymyza aýdym aýdyp başlanymyzda, biz olarda «ene dili», «ene sözi» düşünjeleri we müňlerçe ýyllap ata-babalarymyz tarapyndan toplanypdyr gelen şu bar bolan bu mentallygy döredýäris».

Soň biraz sägindi-de, sözüniň üstüni ýetirdi:

«Puşkin hemmeler tarapyndan gowy görülýär, sebäbi ençeme asyr bäri gürleşip gelýän edebi dilimizi onuň zehini emele getirdi. Ondan öň köne slawýan sözleri ulanylýardy we rus dili has çylşyrymlydy. Düzgünleriň köpdügini göz öňünde tutup, häzirem aňsatdygyny aýdyp bolmaz, ýöne şahyrana diline mahsus bolan sazlaşykly we sazlylyk Puşkiniň kömegi bilen ýüze çykdy»,-diýip Zaýtsewa sözüni jemledi.

… Bu «ýitilik» we «owazlylyk» deňeşdirilende belli bolýar. Çärede «Men seni söýdim ... » çuňňur liriki goşgusyndan meşhur setirler, klassigiň býustynyň golaýynda okalýan türkmen, fransuz, ermeni, azerbaýjan, tatar, türk we beýleki diller ýaňlandy.

Bu býust Aşgabat şäheriniň iň gadymy ýadygärligidir. Ol 1901-nji ýylda açylyp, üç döwlete şaýat boldy. Bu ýyl ýadygärlik 122 ýyllygyny belledi.

Beýik klassige bagyşlanan bu materialda biz Puşkiniň diňe bir rus topragyny döredijileriň awangardyna däl-de, eýsem häzirki zaman rus edebi diliniň düýbüni tutujydygyny anyklamaga synanyşarys.

Edebi diliň, belli bir dil jemgyýetiniň agzalary tarapyndan görelde hökmünde düşünilýän milli diliň bir görnüşidigini ýadyňyzdan çykarmaň. Geliň, şahyryň nädip özüni beýgelip bilendigine düşünmäge synanyşalyň.

Birinjisi: Puşkin rus edebi dilini esaslandyryjydyr!

Puşkiniň näme üçin iň beýikdigini siz ýokary okuw jaýyndaky ýa-da mekdepdäki islendik mugallymdan eşidersiňiz. Has düşnükli bolmaga synanyşalyň. Mysal üçin, edebi dil adaty ýa-da başgaça aýdylanda, her kimiň gürlemeli we ýazmaly salgylanma dili. Ol hemmäniň düşünmeli ähliumumy dili hökmünde hereket edýär.

Puşkin ony nädip döretdi?

Ol dilçi däldi we nädip dogry ýazmalydygyny görkezmedi. Ol grammatika ýa-da söz baýlygynyň ýekeje kanunyny düzmedi. Emma dilçiler dil kanunlaryny ýazmaýarlar, diňe dilde hakyky durmuş hadysalaryny suratlandyrýarlar. Puşkiniň eserleri hem has giňişleýin gözleg üçin bir material boldy.

Hemme zat gaty ýönekeý: şol döwürde Russiýada iki lager bardy - arhaistler we täzelikçiler. Birinjisi, rus dilindäki kilise slawýan söz düzüminiň saklanmagyny goldady we munuň Rusyň geçmişiniň gymmatydygyny öňe sürdiler. Şol bir wagtyň özünde, olaryň esasy «duşmany» şol döwürde rus diline giňden aralaşan daşary ýurt sözleriniň alynmagydy. Täzelikçiler bolsa tersine, köne slawýan sözleriniň dilden aýrylmagyny goldadylar we olary gödek hem-de peýdasyz diýip atlandyrdylar.

Bu göreşde hiç kim ýeňiş gazanyp bilmedi: daşary ýurt sözlerini almak işi durmady we köne slawýanizmler howpsuz ýagdaýda galdy. Bu ýerden rus diliniň baýlygynyň çeşmelerinden birini öwrenýäris: sözleriň Ýewropa bilen Aziýanyň çatrygynda ýaşaýan halklaryň dillerinden uýgunlaşmagyny. Şol esasda rus halkynyň milli öz-özüne düşünişi emele geldi. Düzedip bolmajak jedeller şertlerinde täze Ýewropa Russiýasynyň edebi dili henizem hatara düzülip bilmedi.

Diňe Puşkiniň prozasynda taryhy ylalaşyk gazanyldy: eserlerinde köne slawýanizmlere-de, täze düşünjeleri aňladýan sözleri başga dilden almak üçin ýer tapyp bildi.

Puşkiniň prozasynyň we poeziýasynyň dili döwürdeşlerinde uly täsir galdyrdy, sebäbi ol dilde erkin gürläp we ýazyp bolýardy. Geljekde Mihail Lermontow «Döwrümiziň Gahrymany» we Nikolaý Gogolyň kömegi bilen bu edebi dil köpçüligini döretmegi başardy - Puşkiniň dilini biziň häzirem ulanýan söz we dialekt sözlerimiz bilen baýlaşdyrmagy başardy.

Dogry, diňe nesiller Puşkiniň şahsyýetiniň ägirt tebigatyna düşünip, häzirki rus edebi diliniň nireden gelip çykandygyny hronologiýany yzarlaýardylar, sebäbi ähli ýollar rus sözüniň wepaly şahyryna eltýärdi.

Ikinjisi: Puşkin rus realizminiň düýbüni tutujydyr!

Umuman alanyňda, Puşkin 800-den gowrak eser ýazdy, şol sanda goşguda bir roman («Ýewgeniý Onegin»), 12 poema, 7 erteki, 15 proza we 8 drama eseri, şeýle hem 783 goşgy.

Emma nobatdaky baýraklar beýik şahyryň, şol döwrüň rus edebiýaty - realizm üçin täze ugur döredendigi sebäpli berildi.

Şol döwürden bäri, ýenjiji edebiýat diýilýän zat we hakykatyň özboluşly gymmaty, onuň utançsyz we bezegsiz görkezilmegi, burçlary ýumşatmak we ýuwmak edebiýaty öz gözbaşyny aldy.

Üçünjisi: Puşkin «Sowremennik»-iň esaslandyryjysy!

Puşkin döredijilik işini, döreden jemgyýetçilik-syýasy «Sowremennik» žurnalynyň baş redaktory wezipesi bilen birleşdirdi. Ýöne onuň şol döwrüň iň meşhur we täsirli edebi platformasyna öwrülendigini hemmeler bilmeýär.

Käbir gözlegçiler žurnalyň döremeginiň esasan rus neşirýatynyň ösüşini, şeýle hem köp şahyrlaryň we proza ýazyjylarynyň döredijilik ýoluny kesgitledi diýip hasaplaýarlar.

N.Gogol, A. Turgenýew, N. Nekrasow, W. Žukowskiý, E. Baratynskiý, F.Týutçew we başgalar bu žurnalda ilkinji gezek çap edilenden soň meşhurlyk gazandy. Meşhur rus eserleriniň setirleri ilkinji gezek bu neşiriň sahypalarynda çap edildi.

Şeýlelik bilen, Puşkin köpelýän we täze zehinlere ýol açýan öz-özüni döredýän «organizmi» miras galdyrdy.

Puşkin Türkmenistanda

Beýik klassigiň yzlaryny Türkmenistanda hem onuň eserlerini bilýänleriň barlygyndan başlap, şol döwrüň taryhy ýadygärlikleri bilen tamamlap görmek bolýar.

Häzirki wagtda Aşgabatdaky türkmen-rus orta bilim berýän mekdebi we Döwlet rus drama teatry beýik rus şahyrynyň adyny göterýär.

Aleksandr Sergeýewiçiň edebi mirasy Türkmenistanda elmydama üns bilen seredilýär. Munuň hem onuň baky setirleri ýaly mydama şeýle bolup galjakdygyna umyt edýäris.

Ine, şahyryň aýdyşy ýaly Puşkin ýadygärligine «halk ýodasy asla guramaz».

Arslan MAMEDOW

Foto: orient.tm