Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Dünýäniň esasy şäherleriniň köpüsinde pürli agaçlara seýrek duş gelinýär. Emma Aşgabatda beýle däl. Bu ýerde sözüň doly manysynda her ädimde arçalary görmek bolýar. Olar şeýle meşhurlyga nädip mynasyp boldularka we ýaprakly «kowumdaşlary» bilen nähili düşünişýärlerkä?

Seýilgählerdäki, meýdançalardaky, köçelerdäki gök öwüsýän arça agaçlarynyň orny çöl landşaftynda hem möhüm ähmiýete eýedir. Arçalar daşky gurşawa uýgunlaşmagyň ýokary derejesi boýunça, şeýle hem ideg etmekde we suwarmakda artykmaç talap bildirmeýänligi bilen tapawutlanýar. Türkmenistanda serwi, arça, sosna agaçlary has giňden ýaýrandyr. Olara ähli ýerde duş gelip bolýar.

Sosna we arça agaçlary arassa pürli agaçlaryň toparlarynda-da, agaçlaryň ýaprakly ýokarky başlaryny saýa salýan garyşyk toparlarda-da ajaýyp görner ýaly, bagçylyk we tokaý hünärmenleriniň, ösümlikçilik we landşaft inženerleriniň, botanikleriň we fitodizaýnerleriň esasy wezipesi agaçlary dogry saýlamak we olary tertipli oturtmakdan ybaratdyr.

Bagçylygy ösdürmekde esasy orny ýaprakly agaçlar we gyrymsy agaçlar eýeleýärler. Olar adam saglygy we, umuman, daşky gurşaw üçin örän peýdalydyr: her ýyl şäheriň içinde zyýanly we zäherli maddalary özüne siňdiren ýapraklary zyňýarlar, emma gyrymsy agaçlarda beýle däl. Mundan başga-da, tomus yssysynda kölege berýän we çäkleri ýelden goraýan dykyz täçsiz agaçlar bolmazdan şäher seýilgählerini göz öňüne getirmek kyndyr. Olar hemmelere tanyş bolan tut agajy, akasiýa, söwüt, çynar, derek we beýlekiler.

Türkmenistanyň çäginde ýüz ýyldan gowrak wagt bäri ösdürilip ýetişdirilip gelinýän agaçlaryň ýerli görnüşleri, şeýle hem olaryň getirilen görnüşleri bar. Mysal üçin, aýlantus, maklýura, klýon we beýleki agaçlar ýerli tebigy şertler üçin laýyk gelýär we olar idegi halaýan baglar. Gök öwsüp duran ýaprakly agaçlar ýeterlik derejede suwarylsa, günden gorkman açyk ýerlerde ekilip bilner.

Seýilgähleriň we şäher töweregindäki tokaý zolaklarynda köplenç dub agajyna duş gelip bilersiňiz. Dub agajy kükürdi çalt siňdirmäge, howany tozandan arassalamaga we şäheriň gohly seslerini azaltmaga ukyplydyr. Bu agaç adama oňyn täsir edýär we oňat şertlerde ýüz ýyldan gowrak ýaşap bilýär diýlip hasaplanýar. Mysal üçin, Balkan welaýatynyň Magtymguly şäherçesinde ýaşy 125 ýyl bolan dub agajy saklanyp galypdyr. Bu agaç tebigy ýadygärlik derejesine eýedir.

Türkmenistanda agaçlar diňe bir şäher infrastrukturasynda däl, eýsem dag eteklerinde, şeýle hem onuň töwereklerinde hem oturdylýar. Esasan hem gyrymsy agaçlar köp ekilýär, olaryň arasynda ýaprakly agaçlar hem bar. Olar topragyň üstüni we ösümliklerini gündizine Günüň ýiti şöhlesinden goraýarlar, gijelerine bolsa çalt howa çalşygy we salkyn howany döredýärler. Bu esasan hem yssy howa şertlerinde bolýar.

Hünärmenler näme üçin gyrymsy agaçlary saýlaýarlar? Şeýle hem olaryň adamlar üçin we daşky gurşaw üçin peýdalary ummasyzdyr. Gyrymsy agaçlar howany fitonisidler bilen doldurýar – olar bolsa bedende bir we ondan köp gezek mikroblara we wiruslara garşy göreşip bilýärler. Şeýle agaçlar aşa nerw dartgynlygyny gowşatmaga, bedende kislorod çalşygyny gowulandyrmaga kömek edýär.

Ekologiýa barada aýtsak, gyrymsy agaçlar ekin meýdanlarynda ygalyň mukdaryny köpeldýär we ortaça ýyllyk temperaturany peseldýär diýen düşünje bar. Dag eňňitlerinde sosna agaçlaryny oturtmak, gardan ereýän suwlary we gyş ýagyşlaryny ýerasty suwlara öwürmäge we geçirmäge kömek edýär. Pürli agaçlaryň ýere düşýän çygy özüne siňdirme ukybynyň ähmiýeti örän uludyr, bu bolsa ýylyň dowamynda ýagyş ýagmaýan howada ýerasty suw gorlaryny doldurmaga ýardam edýär.

Gyrymsy agaçlaryň, hakykatdan hem, ýagyşy özüne çekip ýa-da çekmeýänligi jedelli sorag bolmagynda galýar. Bu hakykaty subut edilen diýip hasaplap bolmaz, ýöne muny inkär edip hem bolmaz. Emma şunuň bilen baglylykda, tokaýlaryň çapylmagynyň ýerleriň çölleşmegine eltýändigi doly subut edildi we gyrymsy ýa-da ýaprakly agaçlaryň oturdylmagy munuň üçin örän möhümdir.

ORIENT
Redaksiýanyň suraty