Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Merkezi Aziýanyň ýurtlary we halklary özboluşly taryhy we medeni mirasy hem-de möhüm geosyýasy orny bilen umumy gymmatlyklaryň täzeden gözden geçirilmegini we içerki jebisligi pugtalandyrmagy talap edýän ösüşiň täze basgançagynyň bosagasynda dur.

Türkmenistanyň Prezidenti Serdar Berdimuhamedowyň belleýşi ýaly:

“Merkezi Aziýa dünýä siwilizasiýasynyň esasy ojaklarynyň biridir. Häzirki wagtda biziň ýurtlarymyzyň öňünde, toplumlaýyn köpugurly özara gatnaşyk ulgamy hökmünde sebitde bitewi syýasy, ykdysady we medeni giňişligi döretmek wezipesi durýar...”

Çagyryşlaryň ösýän döwründe – ählumumy geosyýasy durnuksyzlykdan we ykdysady bölünişikden howanyň üýtgemegi bilen baglanyşykly howplara çenli – Merkezi Aziýa ýurtlarynyň bäşisiniň halklaryny birleşdirýän umumy sebitleýin umumylygynyň döremegi biziň döwrümiziň esasy wezipeleriniň birine öwrülýär.

“Sebitleýin aýartynlyklar” düşünjesiniň aňyrsynda näme bar?

Sebit ýurtlarynyň ýolbaşçylarynyň saparlaryny beýan edýän köpçülikleýin habar beriş serişdeleri, köplenç Merkezi Aziýa halklarynyň umumy taryhyny, medeniýetini we ruhy gelip çykyşyny nygtaýar. Bu adalatly hereket: titully halklar – türkmenler, özbekler, gazaklar, gyrgyzlar, täjikler - ýerli halklaryň halklarynyň öz medeniýeti, däp-dessurlary we dil aýratynlyklary bar bolsa-da, umumy häsiýetler toplumy bilen baglanyşdyrylýar.

Sebitleýin meňzeşlik köp faktorlaryň täsiri astynda emele gelýär:

— bir siwilizasiýa giňişliginde uzak wagtlap bilelikde ýaşamak;

— sebitiň ähli halklaryna täsir eden taryhy wakalar;

— ýaşaýyş we ykdysady gurluşlary kesgitleýän şuňa meňzeş tebigy-howa şertleri;

— medeniýetleriň, däp-dessurlaryň, ahlak gymmatlyklarynyň we özüni alyp barşyň kadalarynyň we ş.m.

Şeýle-de bolsa, adamlar özlerini bir jemgyýetiň bir bölegi hökmünde kabul edenlerinde, doly hukukly sebitleýin meňzeşligi ýüze çykýar. Şeýle sebitleýin degişli bolmak duýgusy, ählumumy çagyryşlar bilen bilelikde baş alyp çykmakda we sebitleýin integrasiýany öňe sürmekde möhüm çeşmä öwrülip biler.

Taryhy faktorlaryň orny

Merkezi Aziýa asyrlaryň dowamynda söwda ýollarynyň we medeni täsirleriň çatrygy bolupdyr. Gadymy hem-de orta asyr döwürlerinde bu ýerde – Marguş, Sogd, Baktriýa, Horezm, Kuşan patyşalygy we beýlekiler ýaly uly döwletler bolupdyr, şeýle-de köp sanly hanlyklar bilen goňşyçylykda ýaşapdyrlar. Olaryň her biri özboluşly medeni aýratynlyklara eýe bolupdyr.

Has giçki döwürde bu sebitiň ilki bilen Russiýa imperiýasynyň, soň bolsa SSSR-iň düzüminde bolmagy uly täsir edipdir. Bu döwür ýerli däp-dessurlary rus we sowet medeniýetiniň elementleri bilen utgaşdyran köp gatlakly aýratynlygy döretdi. Rus dili milletara aragatnaşyk dili hökmünde ulanylyp başlandy we bilim hem-de medeniýet ulgamyna öz täsirini ýetirdi.

Sowet döwründe medeniýetde sazlaşyk syýasaty alnyp barylýardy, emma sebitleýin umumylyklar saklanyp galýardy. Garaşsyzlyk ýyllarynda bolsa Merkezi Aziýa ýurtlary öz taryhy simwollaryny we däp-dessurlaryny işjeň ýagdaýda täzeden dikeltmäge başladylar we milli aýratynlyklary berkitdiler.

Şeýlelik bilen, taryhy şertler, häzirki ählumumylaşma we integrasiýa ýaly ýagdaýlar bilen birlikde, umumy sebitleýin umumylygyň emele gelmeginde möhüm esas bolup galýar.

Sebitleýin umumylygy nämeler berkidýär?

— Medeni mirasy täzeden dikeltmek we ösdürmek – däp bolan sungatlaryna, halk döredijiligine, senetçilige goldaw bermek we sebitdäki dürli ýerleriň arasynda medeni taýdan ýakynlaşmak.

— Goňşy ýurtlaryň däp-dessurlary bilen tanyşmaga hem-de medeni köprileri gurmaga mümkinçilik döredýän syýahatçylygy ösdürmek.

— Sebitiň taryhyny, geografiýasyny, medeniýetini we dillerini öz içine alýan bilim başlangyçlaryny durmuşa geçirmek.

— Ykdysady taýdan ýakynlaşmak – düzgünleriň uýgunlaşdyrylmagy, söwda we maýa goýumlary üçin päsgelçilikleriň aradan aýrylmagy, sebitdäki dürli ykdysady şertlere işewürligi uýgunlaşdyrmak.

— Milletara dialogy ösdürmek we Merkezi Aziýanyň ösüşine gönükdirilen halkara başlangyçlara gatnaşmak.

Sebitleýin umumylygyň emele gelmegi – taryhy kökleri hem-de häzirki zaman durmuş-ykdysady hakykatlaryny nazara almagy talap edýän depginli we dowamly bir işdir.

Medianyň we bilermenler bileleşiginiň orny

Köpçülikleýin habar beriş serişdeleri sebitleýin umumylygyň emele gelmeginde we berkemeginde möhüm orun eýeleýär. Bu, ilkinji nobatda, Merkezi Aziýa baradaky obýektiw keşbi döretmek arkaly amala aşyrylýar – ýagny habarlar, reportažlar, dokumental filmler we beýleki maglumat görnüşleri arkaly sebitiň keşbi şekillendirilýär.

Bu iş diňe bir sebit içindäki okyjylar we tomaşaçylar üçin däl, eýsem daşarky maglumat giňişligi üçin hem gönükdirilmelidir. Her ugurda-da maglumatlaryň beriliş usuly, okyjylaryň ýa-da tomaşaçylaryň aýratynlyklaryny göz öňünde tutup işlenilmelidir.

Merkezi Aziýanyň içerki maglumat giňişliginde bolsa ýerli üstünlikleri we wakalary oňyn suratlandyrmak arkaly halkda sebite degişli bolmak duýgusyny we umumy ykbal bilen baglanyşykly ýaşaýyş düşünjesini döretmek möhümdir.

Ylmy we bilermenler bileleşigi hem sebitleýin umumylygyň emele gelmegine uly goşant goşýarlar. Alymlaryň we hünärmenleriň sebitiň taryhy, medeni we durmuş aýratynlyklaryny çuňňur öwrenmegi bu aýratynlyklary has gowy düşünmäge, şol bir wagtda bilim maksatnamalaryny düzmäge hem-de umumylygy saklamak we ösdürmek boýunça maslahatlary işläp düzmäge mümkinçilik berýär.

Şeýle hem, sebit barada maglumatlaryň ýaýramagynda ylmy bileleşik tarapyndan gurnalan açyk çekişmeler we maslahatlar möhüm orun eýeleýär.

Sebitleýin umumylygyň netijeli kemala gelmegi üçin media we ylmy bileleşik bilen özara gatnaşyk hökmanydyr, sebit medeniýeti bilen taryhy wagyz etmäge gönükdirilen bilelikdäki taslamalary we çäreleri guramaly.

Köpçülikleýin habar beriş serişdeleri sebite degişli mazmuny has takyk we obýektiw taýýarlamak üçin bilermenleri çekmelidirler. Şol bir wagtyň özünde, sebitleýin umumylyga degişli temalary dogry beýan etmegiň esaslary boýunça, şol sanda medeni we taryhy aýratynlyklary göz öňünde tutup, žurnalistler üçin okuw-seminarlaryň geçirilmegi zerurdyr.

Medianyň ylmy bileleşik bilen şeýle hyzmatdaşlygy Merkezi Aziýada umumylygyň emele gelmegini we berkemegini ep-esli güýçlendirip biler. Şeýlelikde, sebitiň içinde we daşynda has doly we dogry düşünje döreder.

Merkezi Aziýa – dürli etniki toparlaryň ýaşaýan aýratyn bir sebitidir. Bu toparlaryň her biri umumy medeni mozaika hem-de sebitleýin umumylygy kemala gelmegine öz mynasyp goşandyny goşýar.

Merkezi Aziýanyň umumylygyny berkitmek işi sebitiň bäş döwletiniň – Türkmenistanyň, Özbegistanyň, Gazagystanyň, Gyrgyzystanyň we Täjigistanyň tagallalaryny görkezýär, munuň özi bolsa dürlüligine, taryhy hakyda we halklarymyzyň gülläp ösmegi üçin umumy maksatlara esaslanýan ýeke-täk siwilizasiýa giňişligini döretmäge gönükdirilendir.

Bekdurdy AMANSARYÝEW,

TÜRKMENISTANYŇ DIM-niň HGI-niň Strategik barlaglar boýunça ylmy merkezi

Foto: orient.tm