Owganystan köplenç gapma-garşylyklar we syýasy durnuksyzlyk meselesinde agzalýar, ýöne daşarky güýçler we içerki gapma-garşylyklar sebäpli köp ýyl bäri bölünip aýrylan bu ýurtda ýönekeý adamlaryň nähili ýaşaýandygy hakda az adam pikir edýär.

Türkmenistana goňşy bolan ýurduň halkyny çyn ýürekden alada edip, men tötänleýin internetde duşan maglumatlarym bilen tanyşmak mümkinçiligini elden bermeýärdim. Dogry we şübheli maglumatlar. Hemme zady yzygiderli okadym, kämahal oýlanşykly, käte bolsa diňe duýgurlyk bilen, hakykaty ýalandan aýyrmaga çalyşýardym

Bu ýagdaý, “Terra incognita” ady bilen Owganystany öz gözlerim bilen görýänçäm şeýle dowam etdi.

Şeýlelik bilen KHBS-däki täsirlerim bu ýurda eden syýahatymyň dowamynda gözlerim bilen gören zatlarym şeýle hem onuň ýaşaýjylary – dürli hünärleriň, milletleriň we durmuş derejesindäki wekilleri bilen söhbetdeşlikler bilen dolduryldy. Ýöne bu barada giňişleýin soň bir gün gürrüň bererin.

...Gadymy döwürlerden bäri türkmen halky bilen duldegşir goňşy Owganystan we onuň halky baradaky düşünjäm şeýle kemala geldi. Häzirki wagtda onlarça ýyllap dowam eden ýaragly çaknyşyklara we tebigy baýlyklara elýeterliliginiň çäklidigine garamazdan, bu ýurt käbir iş ugurlarynda, şol sanda (siz basym hemme zady görersiňiz) saglygy goraýyş ulgamynda-da belli bir derejede oňyn netijeleri gazandy.

Bolup bilmez! – şübheli seslenýär. Köp ýyllaryň dowamyndaky harby hereketleriň netijesinde gysga wagtda gowşak durnuklylyga öwrülen ýurtda saglygy goraýyş ulgamy nädip az-kem ösüp biler!

Emma owganlylara lukmançylyk hyzmatlarynda oňyn tendensiýalar bar. Bu möhümdir, sebäbi saglygy goraýyş diňe bir pudak däl. Bu mertebe, ýaşamak hukugy, geljege ynam meselesi.

Lukmanlar (tebipler däl) bir owgan aýalynyň uzakdaky dag obasynda çaga dogurmagyna kömek edenlerinde, çaga gyzamyka garşy sanjym edilende – bu bir ýöne bir lukmançylyk delili däl. Bu ertiriň geljekdigine ynanmakdyr. Diýmek – ýaşamak we işlemek üçin sebäp bar.

Saglygy goraýyş ulgamy arkaly biz Owganystanyň diňe bir meseleler ýurdy däl-de, eýsem ajaýyp tagallalaryň, garşy durmagyň we hiç haçan tükenmeýän umytlaryň ýurdy hem bolup durýandygyny görýäris.

...Emma ilki bilen çagyryşlar we olar bilen baglanyşykly kynçylyklar barada

Gaty hakykatlaryň basyşy astynda saglygy goraýyş

Täzelenmek ugrundaky ownuk ädimlere garamazdan, Owganystanyň saglygy goraýyşdaky meseleler çynlakaýlygyna galýar. Ilki bilen maliýe çökgünlige we daşarky kömege berk garaşlylyk sebäp bolýar. Halkara jemgyýetçiligi döwlet edaralaryna gönüden-göni maliýe kömegini bes eden hem bolsa, ynsanperwer kömegi bermäge dowam edýär. Ýöne bu kömegiň mukdary durnukly däldir.

Sizi ýene-de geň galdyrmagy mümkin, ýöne resmi statistikalara görä, Owganystan her ýyl daşary ýurt bazarlaryndan 1 milliard dollardan gowrak möçberde lukmançylyk serişdelerini we enjamlaryny satyn alýar (BMG-niň 2023-nji ýyldaky maglumatlaryna görä). Emma muňa garamazdan, bu ýurduň ähli saglyk edaralarynyň diňe 15%-i zerur serişdeler bilen doly üpjün edilipdir.

Ýeňil bolmadyk maliýe ýagdaýyny has hem güýçlendirýän zat bolsa, ýokary derejeli hünärmenleriň ýetmezçiligidir, sebäbi köpsanly hünärmenler öz wagtynda howpsuzrak durmuş gözleginde Owganystany terk edipdirler.

Uzakdaky ýerlerde derman serişdesiniň ýoklugy aýratyn kynçylyklary döredýär. Daglyk we oba ýerlerinde hassalar iň ýakyn saglyk merkezine barmak üçin henizem uzak aralyklary geçmeli bolýarlar.

“Oxfam” (90-dan gowrak ýurtda işleýän halkara gurama) hasabatyna görä, Owganystanda takmynan 23 million adam saglygy goraýyş hyzmatlaryndan yzygiderli peýdalanmaýar.

Çeşmeleriň tükenmegi barada alada bar, tagallalara garamazdan sanjymlar we derman serişdeleri bilen üpjünçilik azaldy. Keselhanalarda enjamlar, elektrik energiýasy we gorag serişdeleri ýetmezçilik edýär. Şeýle-de bolsa, käbir sebitlerde jemgyýetçilik guramalarynyň howandarlygynda işleýän ykjam klinikalar bar.

Aýal-gyzlar üçin lukmançylyk goragynyň derejesiniň belli bir derejede durmuş-medeni faktorlaryň täsir edýändigini hem goşmak gerek. Şeýlelik bilen, köp owgan aýal-gyzlary ýakyn maşgala agzalarynyň biri ýagny ýanynda erkek adam – mahram bolmazdan lukmandan lukmançylyk kömegini alyp bilmeýärler.

Ähli kynçylyklara garamazdan gazanylan üstünlikler

Bütindünýä saglygy goraýyş guramasynyň maglumatlaryna görä, 2001-nji ýyldan bäri Owganystandaky ortaça ömrüň dowamlylygy 45 ýaşdan 64 ýaşa çenli ýokarlandy. Esasanam mümkinçilikleri çäkli ýurt üçin bu möhüm ösüş.

BMG-niň Çagalar Gaznasynyň maglumatlaryna görä, 2001-nji ýylda 5 ýaşa çenli çagalaryň ölüm derejesi her täze doglan bir müň çagadan 257 ýagdaý derejesinde bolan bolsa, on ýyldan soň bu görkeziji 60-a çenli azaldy.

2001-nji ýylda alty eneden biri ýaş üstünden aradan çykan bolsa, ýokarda görkezilen döwürde enäniň ölümi ýarym töweregi azaldy: ýüz müň çaga dogluşynda 1600-den 620-e çenli.

BSGG, ÝUNISEF we Bütindünýä banky ýaly halkara hyzmatdaşlaryň goldawy bilen oba ýerleriniň takmynan 90% -ini öz içine alýan Milli esasy saglyk maksatnamasy (BPHS) döredildi.

Görülen çäreler, esasy lukmançylyga elýeterliligi ýönekeýleşdirip, müňlerçe lukmançylyk nokatlaryny gurmaga mümkinçilik berdi. Köp sebitlerde, esasanam oba ýerlerinde täze klinikalar açyldy. Iň bolmanda sanjym we ýokanç keselleriň öňüni alyş maksatnamalary işleýär, bu keselleriň köpçülikleýin ýaýramagynyň öňüni alýar.

Bularyň hemmesi owgan halkyna esasy, ýöne möhüm hyzmatlardan peýdalanmaga mümkinçilik berýär.

Owganystanyň Merkezi Aziýa ýurtlary bilen saglygy goraýyş pudagyndaky hyzmatdaşlygy

Owganystanyň Merkezi Aziýa ýurtlary (esasanam Türkmenistan, Özbegistan we Täjigistan) bilen taryhy hyzmatdaşlygy saglygy goraýyş pudagyndaky hyzmatdaşlygy owgan lukmanlaryny taýýarlamak, ykjam klinikalary, sanjymlary we esasy derman serişdelerini we ynsanperwer kömegini bermek ýaly birnäçe ugurlary öz içine aldy.

Bu şeýle hem Merkezi Aziýa ýurtlarynyň logistika merkezi ýa-da donor hökmünde çykyş eden halkara guramalarynyň üsti bilen taslamalara goldaw bermegi öz içine alýar.

Bir gün ozal, Özbegistanyň Söwda-senagat palatasynyň başlygy Dawron Wahabow bilen Owganystanyň Saglyk ministri Maulowi Nur Jalol Jaloliniň arasynda geçirilen duşuşykda Owganystanyň wekiliýeti Termezde diş lukmançylygy pudagynda hünärmenleri taýýarlamak merkezini döretmegi, şeýle hem Owganystanda 20-ä golaý stomatologiýa bölümini açmagy teklip etdi.

Mundan ozal, ýurduň uzak künjeklerinde lukmançylyk hyzmatlarynyň ýerine ýetirilmeginiň kynçylyk döredýändigini göz öňünde tutup, Owganystanyň Saglygy goraýyş ministrligi ýurduň 300 etrabynda döwlet klinikalarynyň guruljakdygyny mälim etdi. Şol ministrligiň berýän maglumaty boýunça, 2023-nji ýylda ýurt boýunça 4 müňden gowrak keselhana işleýärdi we olarda işgärleriň 22 % zenanlar düzýärdi.

Anyk Türkmenistan barada aýdylanda bolsa, biziň ýurdumyz birnäçe ýyllaryň dowamynda Owganystana ynsanperwer kömegini berýär. Bu iberilýän ynsanperwer kömekleriň düzümine derman serişdeleri bilen birlikde ýangyç, gurluşyk hem-de beýleki serişdeler girýär. Olaryň ählisi çökgünligiň şertlerinde Owganystanyň ilatyna goldaw bermäge gönükdirilendir.

Munuň ýaly kömekler goňşuçylyk gatnaşyklaryna we ynsanperwerlik ýörelgelerine esaslanýar. Ýöne diňe munuň bilen çäklenmeýär. Bu kömek sebitde durnuklylygyň bir bölegi hem bolup durýar – Owganystan näçe durnukly bolsa, onuň serhetlerindäki parahatçylyk hem şonça berk bolýar!

2024-nji ýylyň sentýabr aýynda Türkmenistan Owganystana derman serişdelerini, çagalar üçin iýmitleri, bugdaýy, azyk we senagat harytlaryny, karbamidi, dizel ýangyjyny, benzini we sementi öz içine alýan ynsanperwer kömegini iberdi.

Mundan ozal, 2023-nji ýylyň maý aýynda Türkmenistan Owganystana 125 tonna golaý ynsanperwer kömegi öz içine alýan ýükli ulag kerweni iberdi. Bu ynsanperwer kömegiň düzümine derman we lukmançylyk serişdeleri, azyk hem-de dokma önümleri we ş.m. girdi.

Türkmenistanyň ynsanperwer başlangyçlary, esasan-da serhetýaka sebitlerde, owgan ilatynyň ýaşaýyş şertlerini gowulandyrmaga gönükdirilendir. Bu başlangyçlar diňe bir ikitaraplaýyn gatnaşyklary pugtalandyrmaga däl, eýsem, ozal hem aýdylyşy ýaly, sebitleýin durnuklylyga hem öz goşandyny goşýar.

2024-nji ýylyň 11-nji sentýabrynda Türkmenistan bilen Owganystanyň serhedinde iki ýurduň wekiliýetleriniň gatnaşmagynda energetika we ulag infrastrukturasyna degişli iri desgalaryň gurluşygyna badalga bermek hem-de käbiriniň işe girizilmegi mynasybetli dabaralar geçirildi. Bu barada ORIENT ozal habar berdi.

Owganystanyň saglygy goraýyş ulgamyndaky oňyn ösüşler

Synçylaryň köpüsi, bar bolan kynçylyklara garamazdan, Owganystanyň saglygy goraýyş ulgamynda lukmançylygyň ösmegi üçin täze mümkinçilikler döredýän oňyn üýtgeşmeleriň bolandygyny bellediler.

Esasy ugurlar: hususy lukmançylygyň yzygiderli ösüşine gözegçilik edilýär; Owganystanyň saglygy goraýyş ulgamyna hökümetiň goldawy we maýa goýumlary artdy; halkara hyzmatdaşlaryň kömegi berilmegini dowam etdirýär (gynansak-da, käbir kynçylyklar bilen); Merkezi Aziýa döwletleri günorta goňşusynda durnuklaşdyryş işine işjeň kömek edýärler.

Bularyň hemmesi üçin nähili mümkinçilikler bar?

Köp adamlar çeýe ynsanperwer syýasatyň ýagdaýy gowulaşdyryp biljekdigine ynanýarlar. Bilermenler mümkin bolan birnäçe ýagdaýlary kesgitleýärler.

Olaryň biriniň pikiriçe, ýurt gutarnykly durnuklaşdyrylsa we ynsanperwer guramalara giňden rugsat berilen şertlerinde, milli saglygy goraýyş ulgamy ep-esli derejede gowulaşyp biler. Şeýle-de bolsa, diňe gyssagly kömek däl-de, ulgamyň durnuklylygyna gönükdirilen köp ýyllyk halkara goldawy zerur bolar.

Ýene bir ýagdaý giň möçberli maýa goýumlarynyň bolmazlygy ýagdaýynda ulgam diňe birnäçe bölekden ybarat bolup, kiçi hereketli klinikalara, meýletinçileriň kiçi toparlaryna we ýerli başlangyçlara daýanmak bilen böleklerde bolar.

Bu zatlar saglygy goraýyş ulgamyndaky kyn ýagdaýlary görkezýär, sebäbi çäklendirmeleriň köpelmegi we kömegiň azalmagy bilen ölümiň ýokarlanmagyna we gyzamyk, poliomielit, holera ýaly epidemiýalaryň ýaýramagyna getirer.

Bu ýagdaýy näme üýtgedip biler?

Owganystan diňe bir ynsanperwer, eýsem strategik goldawa hem mätäçdir. Häzirki wagtda halkara jemgyýeti diňe bir gyssakly kömek barada däl, eýsem onuň ulgamlaýyn üýtgemegi barada hem pikir etmeli: amaly lukmançylyk ulgamynyň esasy ugurlaryna maýa goýumlar, owgan hünärmenleriniň taýýarlygy, ýerli başlangyçlara goldaw bermek.

Bu zatlaryň ählisi mümkin. Häzirki wagtda käbir DDG, az mukdardaky serişdeler bilen iň ýokary netijelere nädip ýetip boljakdygyny görkezýärler.

Telemedisina we uzak aralykdan berilýän maslahatlara maýa goýumlary gaty peýdaly bolardy. Kyn geografik şertleri göz öňünde tutup, telemedisina – bu uzakdaky ilat üçin mümkinçilikdir. Bu ugurda oňyn tejribe bar – 2023-nji ýylda ÝUNISEF şular ýaly taslamalary Owganystanyň birnäçe daglyk sebitlerinde geçirdi.

Şeýle-de ýerli başlangyçlaryň ösüşine goldaw zerur. Käbir ýerli guramalar, mysal üçin, “Afghan Midwives Association” kynçylyklaryň bardygyna garamazdan, öz işlerini dowam etdirýärler. Şeýle gurluşlara goldaw bermek – bu kömäge mätäç bolan adamlara esasy hyzmaty saklamagyň göni ýoludyr.

Halkara jemgyýeti kömek bermek üçin bar bolan päsgelçilikleri yzda goýup, hyzmatdaşlyk etmegiň görnüşlerini gözleýär. “Syýasatdan daşary” model boýunça – gönüden-göni halkara we ýerli DDG arkaly işlemek mümkinçiligi bar.

Owganystanyň saglygy goraýyş ulgamy häzirki wagtda öz taryhy döwrüniň iň kyn döwürlerini başdan geçirýär. Şeýle-de bolsa, soňky ýyllar dogry strategiýa, goldaw we gaýduwsyzlyk bilen iň kyn şertlerde-de ösüşiň mümkindigini görkezdi.

Owganystan – bu iň soňky çözgüt däl. Bu bir tarapdan çagyryş, beýleki tarapdan mümkinçilik. Dünýäniň çalt polýarlaşýan şertlerinde, owgan saglygy goraýyş ulgamynyň taryhy, ynsanperwerligiň budjet ýa-da reýtingler bilen ölçenmeýändigini ýatladýar. Ol hakykatdanam zerur bolanda adamlara goldaw bermäge bolan asylly isleg bilen ölçelýär.

Eger biz häzirki wagtda Owganystanyň saglygy goraýyş ulgamyna goşant goşsak, biz parahatçylyga, durnuklylyga we geljäge maýa goýýarys. Biziň umumy geljegimize.

Owganystanyň saglygy goraýşy – bu ýaşamak we umyt taryhydyr. Häzirki wagtda millionlarça owganlynyň, esasanam eneleriň we çagalaryň saglygy halkara raýdaşlygyna we çeýeligine baglydyr.

Owganystanyň halkyna, ykdysadyýetine we durmuş pudagyna goldaw (iň azyndan saglygy goraýyş) iň möhüm bolup galýar.

Galyberse-de gürrüň, iň möhüm zat – millionlarça adamyň saglygy we durmuşy hakda barýar.

Biz ýaly...

Biraz üýtgeşik... Ýöne gaty meňzeýär.

Bekdurdy AMANSARYÝEW