Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Sebitleýin dereje we türkmen aýratynlygy

Merkezi Aziýa ýurtlary howanyň üýtgemeginiň çynlakaý täsirleri bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar, ýagny bu bolsa durmuşyň we sebitiň ykdysadyýetiniň dürli ugurlaryna ýaramaz täsir edýär. Möhüm meseleler howanyň derejesiniň ýokarlanmagy, ygalyň düzgüniniň üýtgemegi, buzlaryň eremegi, aşa howanyň hadysalarynyň ýygylygynyň ýokarlanmagy, Aral çökgünligi, Hazar deňziniň suwunyň çekilmegi we beýlekileri öz içine alýar.

Merkezi Aziýa ýurtlarynyň hemmesinde esasanam Türkmenistanda yssy we gurak tomus, giň çöl meýdanlary, olaryň 80 göterimi Garagum çölüni eýeleýär we suw gytçylygy bilen howa şertleri aýratyn amatsyz. 10-njy aprelde, penşenbe güni Konrad Adenauer adyndaky gaznasynyň Merkezi Aziýadaky missiýasynyň täze ýolbaşçysy jenap Andre Algermisseniň ýokarda agzalan guramanyň sebitleýin ygtyýarly wekili hökmünde Türkmenistana bolan sapary tamamlandy.

Saparyň dowamynda assosiýanyň täze ýolbaşçysynyň kömekçisi Aşraf Alikulow we “Türkmenistanyň tebigatyny goramak jemgyýeti” JG bilen bilelikde Türkmenabatda we Aşgabatda “Ählumumy howanyň üýtgemegi şertlerinde Merkezi Aziýada ekologiýa meseleleri” we “Ählumumy howanyň üýtgemegi şertlerinde ekologiýa meselelerini çözmekde Germaniýanyň orny” atly mowzuklarda seminarlar geçirdi.

Şeýle hem, myhmanlar Daşky gurşawy goramak ministrliginde, TDIM-niň HGI-niň Strategik barlaglar boýunça ylmy merkezinde we beýleki pudaklaýyn dolandyryş edaralarynda birnäçe duşuşyklary geçirdiler.

Andre Algermisseniň saparynyň netijeleriniň biri Konrad Adenauer adyndaky gaznasy bilen “Türkmenistanyň tebigatyny goramak jemgyýeti” JG-niň arasynda Ähtnama gol çekilmegi boldy.

Gol çekilişiň öňüsyrasynda TDIM-niň HGI-niň Strategik barlaglar boýunça ylmy merkezinde duşuşyk geçirildi, ol beýleki pudaklaýyn dolandyryş edaralarynda bolşy ýaly ählumumy howa meseleleri ara alnyp maslahatlaşyldy hem-de sebit we milli derejede olaryň ýaramaz täsirini azaltmagyň mümkinçilikleri barada söhbet edildi.

Suw aladasy: Amyderýa, yssy we ereýän buzluklar

Howanyň üýtgemegi dünýädäki ekologiki ulgamlara möhüm täsir edýär. Gurak zolakda ýerleşýän Türkmenistanyň şertlerinde suw çeşmeleri uly möçberde zyýan çekdi we durnukly ösüş üçin çynlakaý çagyryşlary döretdi. Mundan başga-da, oňaýsyz çaklamalar sebitde ortaça ýyllylygyň derejesiniň ýokarlanmagyny çaklaýar, bu bolsa has ýygy-ýygydan we dowamly guraklyga sebäp bolup biler.

Şeýlelik bilen, howanyň agyr wagty howanyň “gaýçysy” bilen hasam kynlaşýar: bir tarapdan, ýagyşyň garaşylýanyndan az ýagmagy, beýleki tarapdan, hasyllylygy emeli suwaryşa gönüden-göni bagly bolan oba hojalygynyň ekinleriniň suw üpjünçiligine we önümçiligine ýaramaz täsir etjek tomusda howanyň derejesiniň ýokarlanmagy.

Türkmenistanyň suw zerurlygy kanagatlandyrmak serhetüsti derýalara we köp derejede Amyderýa baglydyr. Ortaça ýyllylygyň derejesiniň ýokarlanmagy we Amyderýa üçin esasy suw çeşmesi bolan Pamir daglaryndaky buzluklaryň irki döwürde eremegi, beýik daglyk sebitlerinde-de gar we buz ýygnanmagynyň azalmagynyň netijede derýanyň akymynyň azalmagyna getirýär.

Mundan başga-da, tomusyň yssy howasy sebäpli derýanyň aşaky akymlarynda bugarmagyň ýokarlanmagy agyrlaşdyryjy faktordyr. Derýalarda suwuň mukdarynyň azalmagy duzlaryň we hapalaýjy maddalaryň konsentrasiýasynyň ýokarlanmagyna sebäp bolýar, bu bolsa suwuň hilini ýaramazlaşdyrýar.

Bularyň hemmesi umumylykda, suw ýetmezçiligini döredýär, esasanam tomus aýlarynda suwaryş, agyz suw üpjünçiligi, ýerleriň duzlulygynyň ýokarlanmagy, topragyň zaýalanmagy we öri meýdanlarynyň azalmagyna ýaramaz täsir edýär.

Howanyň derejesiniň we howanyň aşa hadysalarynyň ýygylygynyň ýokarlanmagy gün urmasy, ýürek-damar we dem alyş ulgamyna degişli keselleriniň köpelmegine sebäp bolup biler.

Türkmenistanyň uýgunlaşma strategiýasy - resminamalardan hereketlere çenli

Türkmenistan ýaramaz howanyň täsirlerini azaltmak üçin köp iş edýär. Şeýlelik bilen, 2012-nji ýylda howanyň üýtgemegi bilen baglanyşykly işleriň durmuşa geçirilmegi baradaky esasy milli resminama işlenip düzüldi we ýedi ýyldan soň, 2019-njy ýylda, öz wagtynda ORIENT-iň ýazyşy ýaly, netijelerini azaltmak we üýtgeýän şertlere uýgunlaşmak maksady bilen Howanyň üýtgemegi barada Türkmenistanyň Milli strategiýasynyň täze redaksiýasy tassyklandy.

Gaýragoýulmasyz çäreleri durmuşa geçirmek üçin käbir ileri tutulýan ugurlary sanap geçeliň. Bular –suw serişdelerini dolandyrmak, täze çagyryşlary nazara alyp oba hojalygyny döwrebaplaşdyrmak, saglygy goraýyşy mundan beýläk-de ösdürmek, çölleşmäge garşy göreşi güýçlendirmek we ş.m. bar. Bu ugurla aýratynlykda seredeliň.

Suw serişdelerini dolandyrmak – suwaryş infrastrukturasyny döwrebaplaşdyrmaga, suwdan peýdalanmagyň netijeliligini ýokarlandyrmaga we häzirki zaman suw tygşytlaýyş tehnologiýalaryny ornaşdyrmaga gönükdirilen işdir.

Howanyň üýtgemegi bilen baglylykda oba hojalygy yzygiderli guraklyga çydamly ekinleriň görnüşlerini ösdürmeli we ornaşdyrmaly (bu häzirki wagtda ýöriteleşdirilen ylmy gurluşlar tarapyndan amala aşyrylýar), oba hojalygynyň tehnologiýalaryny kämilleşdirmeli we oba hojalygynyň önümçiligini diwersifikasiýalaşdyrmaly.

Üýtgäp durýan howa şertlerinde ilatyň saglygyny netijeli goramak – ösüş derejesi howanyň kynçylyklaryna we töwekgelçiliklerine ýeterlik derejede jogap bermäge ukyply milli saglygy goraýyş ulgamynyň ylmy we amaly işleriniň üns merkezinde şeýle hem şeýle hem aşa yssy şertlerde öňüni alyş çäreleri barada ilatyň habardarlygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen bilim işidir.

Çölleşmäge garşy göreş şeýle hem zaýalanan ýerleri dikeltmäge, gorag tokaý guşaklaryny oturtmaga we ylmy taýdan esaslandyrylan oba hojalygynyň usullaryny ornaşdyrmaga gönükdirilen giňişleýin çäreler bilen oňyn netijeleri berýär.

Türkmenistan BMG-niň Howanyň üýtgemegi baradaky Çarçuwaly konwensiýasyna we Pariž ylalaşygyna gatnaşýar. Howanyň üýtgemegi barada Türkmenistanyň Milli strategiýasy (täze redaksiýasynda) Türkmenistanyň durmuş-ykdysady ösüş maksatnamasynyň maksatlaryna doly laýyk gelýän, durnukly ösüş üçin toplumlaýyn meýilnamalaşdyrmaga, ykdysadyýeti howanyň üýtgemeginiň netijelerine taýýarlamaga we ykdysady, azyk, suw we daşky gurşaw howpsuzlygynyň derejesini ýokarlandyrmaga gönükdirilendir.

Ýaşyl galkan: agaç nahallary ekmek we çöldäki köl

Türkmenistan ýurduň ähli künjegini bagy-bossanlyga öwürmäge (tokaý zolaklaryny döretmek) gönükdirilen syýasatyny alyp barýar, her ýylda azyndan 3 million we käbir ýyllarda ondan hem köp düp bag nahallary oturdylýar.

Türkmenistan tarapyndan ekologik ugurly giň gerimli taslamalaryň durmuşa geçirilmegi örän möhüm ähmiýete eýedir. Şolaryň biri — zeý suwlardan doldurylýan ägirt uly emeli kölüň gurluşygydyr.

Garagum çölünde tutuş ýurdumyz boýunça zeý suwlarynyň tebigy çöketligine tebigy ýygnalyp, ikinji gezek ulanmak maksady bilen (ebigy arassalanmadan soň) “Altyn Asyr” köli döredildi. Bu bolsa ýerleriň zaýalanmagynyň öňüni alýar. Munuň netijede, suwarymly ýerleriň hil derejesi ýokarlanýar we olaryň hapalanmagyny ýok edýär.

Türkmenistanda daşky gurşawyň ýagdaýyna gözegçilik etmek we çölleşmäniň öňüni alyş boýunça irki duýduryş ulgamlaryna aýratyn üns berilýär. Şeýle hem ösüp gelýän nesliň we ýaşlaryň ekologik medeniýetini ýokarlandyrmak ugrunda alnyp barylýan işler möhüm orny eýeleýär. Şu maksat bilen, orta we ýokary okuw mekdeplerinde ekologiýa bilen baglanyşykly sapaklar okadylýar.

Howanyň çagyryşlaryna bilelikdäki jogaplar

Türkmenistan daşky gurşawy goramak we howanyň üýtgemegi meseleleri boýunça sebitleýin hyzmatdaşlyga işjeň gatnaşýar. Merkezi Aziýa ýurtlary üçin daşky gurşawy goramak boýunça Sebitleýin maksatnamanyň taýýarlanylmagy boýunça başlangyç öňe sürüldi.

Daşky gurşawy goramak we howanyň üýtgemegi boýunça halkara hyzmatdaşlyk şeýle hem Aral deňziniň basseýnindäki ekologik ýagdaýy gowulandyrmak boýunça maksatnamalaryň işlenip düzülmegine gatnaşmak oňyn netijeleri berýär. Mysal üçin, Durnukly ösüş boýunça Halkara komissiýanyň, Araly halas etmegiň Halkara gaznasynyň we beýlekileriň çäklerinde alnyp barylýan işler munuň aýdyň mysalydyr.

Türkmenistan howanyň üýtgemegine we çölleşmä garşy halkara başlangyçlara işjeň gatnaşýar. BMG-niň Ösüş Maksatnamasy (BMGÖM) bilen bilelikde dürli ugurlar boýunça ençeme taslamalar durmuşa geçirildi. Mysal üçin ýerleriň zaýalanmagyna garşy göreşmek we Aral deňziniň basseýninde howanyň üýtgemegine uýgunlaşmak bilen baglanyşykly taslamalar bar.

Şu ýylda “Türkmenistanda milli uýgunlaşma meýilnamalaşdyryş prosesiniň ösüşi” atly BMGÖM/ÝHG taslamasynyň çäklerinde 2022-nji ýylyň dekabryndan 2025-nji ýylyň fewralyna çenli dowam eden köpugurly dialoglar üstünlikli tamamlandy. Bu çärelere döwlet edaralarynyň, hususy ulgamyň, ylmy toparyň we jemgyýetçilik guramalarynyň wekilleri gatnaşdylar.

Pikir alyşmak we howanyň üýtgemegine uýgunlaşmak meselelerini çözmek üçin tagallalary utgaşdyrmak üçin meýdançalary üpjün eden çekişmeler syýasaty utgaşdyrmak, maliýeleşdirmek we ätiýaçlandyrmak, işewürligi ýöretmegiň durnukly usullary hem-de jemgyýetiň ýolbaşçylygyndaky uýgunlaşma başlangyçlaryna gönükdirildi.

Meýdança hyzmatdaşlygy berkitmek, uýgunlaşma we maýa goýum strategiýalaryny ösdürmek, maliýeleşdirmegiň mümkinçiliklerini we innowasiýa çözgütlerini kesgitlemek, hyzmatdaşlygy berkitmek we bilim alyşmak ýaly möhüm netijeleri üstünlikli gazandy. Gatnaşyjylar Türkmenistanyň oba hojalyk ýerleriniň howanyň üýtgemegine uýgunlaşmagy boýunça pudagara hyzmatdaşlygy ara alyp maslahatlaşdylar.

Şeýle hem, şol ýylda ýerli ilatyň durmuşyny gowulaşdyrmak we kenarýaka tugaý ekoulgamlarynyň ekologiki mümkinçiliklerini güýçlendirmek maksady bilen “Amyderýanyň sebitinde ýer we tokaý serişdelerini dolandyrmaga ekoulgamlaýyn çemeleşme” atly taslamasy başlandy.

Taslamanyň çäklerinde suwdan rejeli peýdalanmak we ekoulgamlara adamlar tarapyndan edilýän basyşy azaltmak boýunça çäreler geçiriler. Ýerli jemgyýetleriň howanyň üýtgemegine uýgunlaşmak we sebitleýin ylmy hyzmatdaşlygy ösdürmek boýunça ösüş strategiýasy işlenip düzüldi.

Duza çydamly ösümlikleri ösdürip ýetişdirmek arkaly şor ýerleri dikeltmek meýilleşdirilýär. “Amyderýa” döwlet goraghanasy ösümlik we haýwanat dünýäsiniň gymmatly görnüşleri bilen özboluşly tugaý ekoulgamlaryny gorap saklaýar.

Öz wagtynda Türkmenistan BMG-niň Baş Assambleýasynyň nobatdaky mejlisinde Hazar deňzini gorap saklamak we Aral deňzini halas etmek boýunça başlangyçlar bilen çykyş edipdi. Mundan başga-da, ýurt sebitdäki goňşy döwletler, ilkinji nobatda Özbegistan bilen serhetüsti suw serişdelerini dolandyrmak meselelerinde netijeli hyzmatdaşlyk edýär.

Uýgunlaşma we halkara hyzmatdaşlygy

Howanyň üýtgemegi Merkezi Aziýa ýurtlary üçin, esasanam suw serişdeleri, oba hojalygy, saglygy goraýyş we ýer ýagdaýlary ýaly ulgamlarda çynlakaý howp döredýär.

Bu çagyryşlara netijeli täsirli göreşmek üçin milli uýgunlaşma we täsirleri azaltmak çärelerini, işjeň sebit we halkara hyzmatdaşlygy öz içine alýan toplumlaýyn strategiýa zerurdyr.

Milli strategiýalary işläp düzmek we innowasiýa tehnologiýalaryny ornaşdyrmak ýaly uýgunlaşma we durnukly ösüş üçin görülýän çäreler töwekgelçilikleri azaltmaga we ýurduň howanyň üýtgemegine durnuklylygyny ýokarlandyrmaga ýardam edýär.

Şeýle-de bolsa, sebit derejesinde goşmaça utgaşdyrylan çäreler bolmazdan, ykdysadyýet, ekologiýa we jemgyýetçilik durmuşy üçin töwekgelçilikler artar. Bütin dünýäde bolşy ýaly Merkezi Aziýada – howanyň kynçylyklary bilen netijeli göreşmegiň esasy çözgüdi uýgunlaşma çäreleriniň, tehnologik täzelikleriň we halkara hyzmatdaşlygynyň utgaşdyrylmagyndadyr.

Howanyň üýtgemegi – bu biziň umumy meselämiz bolany üçin Merkezi Aziýanyň ýurtlary ony diňe bilelikde çözmelidirler.

Bekdurdy AMANSARYÝEW

Foto: orient.tm