Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklary institutynda media sowatlylygy boýunça halkara bilermen Emerson Brukingiň ýokary okuw mekdebiniň žurnalistika fakultetinde bilim alýan talyp ýaşlary bilen duşuşygy geçirildi. Ol Türkmenistanyň Daşary işler ministrligi we ABŞ-nyň ýurtdaky ilçihanasy tarapyndan guraldy. 

Emerson Bruking internet ulgamyny ulanyjylaryň arasynda «LikeWar: The Weaponization of Social Media» atly kitaby bilen meşhurdyr. Awtor bu eserinde häzirki döwürde sosial ulgamlarynyň “maglumat ýaragyna” öwrülişi barada giňişleýin seljerme berýär. Ol şeýle hem “Foreign Relations”, “Foreign Policy”, “Washington Post”  “Rolling Stone” abraýly döwürleýin neşirlerde çap edilen birnäçe makalalary bilen hem tanalýar.

Häzirki wagtda Emerson Bruking Atlantika geňeşiniň sanly giňişlikdäki jenaýatlary derňemek boýunça barlaghanasynyň uly ylmy işgäri bolup işleýär. Ol 2019-njy ýylda “Forbes” žurnalynyň “30 under 30” reýtinginiň sanawyna girizildi. Bu sanawa 30 ýaşdan kiçi, öz ugrunda bellibir üstünliklere ýeten ýaşlar girizilýär. 

Emerson Bruking Halkar gatnaşyklary institutynyň geljekki ýaş žurnalistleriniň öňünde sapak geçenden soňra, “ORIENT” bilen söhbetdeş boldy. 

- Jenap Bruking, siz Aşgabada saparyňyzyň barşynda ýerli köpçülikleýin habar beriş serişdeleleriniň işgärleri, žurnalistler we geljekde bu ugurda işlejek ýaşlar bilen birnäçe duşuşyklary geçirdiňiz. Görşümiz ýaly, siziň şu gezekki sapagyňyz hem örän täsirli boldy. Ýurdumyza saparyňyzyň maksatlary barada durup geçäýseňiz.

– Meniň bu saparymyň esasy maksady dünýäniň maglumat giňişliginde galp maglumatlaryň ýaýraýşy we bu işde internet tutýan orny barada öz bilimlerimi paýlaşmakdan ybarat boldy. Çünki, Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda we beýleki ýurtlarda internet ulanyjylaryň köp sanlysy eýýäm näçe ýyldan bäri şeýle meseleler bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar. Bulary öwrenmek bilen toplan bilimlerimizi we tejribelerimizi paýlaşmak kararyna geldik. 

– Siz öňde goýan maksatlaryňyza ýetip bildiňizmi?

– Duşuşyklaryň barşynda men internetiň biziň aragatnaşygymyza ýetirýän täsiri, bilmek we gatnaşyk meselesine bir tarapdan oňaýly, beýleki tarapdan zyýanly täsir edýän gurallar barada giňişleýin durup geçdim. Bulara mysal edip, emeli intellekti, dürli görnüşli botlary we adam aňy bilen döredilen dürli tehnologiýalary görkezmek bolar. Bularyň ählisi bolsa, biziň gatnaşyklarymyza, psihologiýamyza we aňymyza täsirini ýetirýär. Şu ýerde bir zady belläliň. Adam aňyna hemşelik ornan we aňsat üýtgemeýän häsiýetler, şol bir wagtda bolsa, şeýle berk ornan düşünjeleri, hatda adamlaryň üstünden agalyk etmäge-de ukyply gurallar we ussullar bar.  

– Şeýlelikde, galp maglumatlaryň içinden hakykaty saýgarmak we bu aýratynlygy okyjylara hem öwretmek siziň maksadyňyz bolup durýar. Biziň häzirki döwrümizde maglumatlaryň çägi ýok, ol hemme ýere ýaýraýar. Haçanda Robinzon Kruzo adam ýaşamaýan ada düşende, ol daşarky dünýäden habarsyz galýar. Biziň döwürdeşlerimizi Robinzon bilen deňeşdireniňde, dünýäde bolup geçýän wakalardan habarly bolmak üçin ykjam telefonyň bolmagy ýeterlik. Ýöne eşiden ýa okan zadynyň dogrulygyna ýa ýalanlygyna ynanmak üçin näme esaslar gerek? Häzirkiň döwrüň "Robinzonlaryna" hakykat bilen ýalanyň arasyndaky tapawudy anyklaşdyrmak üçin näme maslahat berýärsiňiz?

– Internetde ägirt uly maglumat akymy, şol bir wagtda hem şonça çeşme bar. Şonuň üçin-de, bir maglumat dürli görnüşde ýaýraýar. Şundan ugur alyp, okyja maglumaty kimiň ýerleşdirýändigi barada bilmegi gerek. Her bir goýulýan maglumatda uly many ýatýar. Şonuň üçin-de, awtoryň haýsydyr bir maglumaty hemmetaraplaýyn beýan edendigi ýa-da oňa belli bir ugur esasda çemeleşendigini anyklaşdyrmak möhümdir.

Awtorlaryň ýazan zatlaryna ynanylanda, kim üçin bäbitli bolýar? Maglumatda belli bir maksatly ýa-da obýektiw çemeleşme ýatyrmy ýa-da ondan pul ýa şuňa meňzeş bähbit barmy? Adamlaryň üstünden agalyk etmek ýa başga-da şuňa meňzeş meýiller barmy? Bu zatlara akyl ýetirmek zerur bolup durýar.

Şonuň üçin-de, men mümkinçilige görä, maglumatlaryň dürli çeşmeler bilen deňeşdirilmegini maslahat bererdim. Bu bellibir çeşmä çuň bagly bolmagyň hem öňüni alýar. Maglumat bilen işleýän adam wagtyň geçmegi bilen haýsy çeşmäniň ynam bildirerliklidigine haýsynyň bolsa muňa mynasyp däldigine göz ýetirýär.

Siziň mysalyňyzdaky Robinzon Kruzo dolanyp gelenimizde, adamlaryň özlerini gyzyklandyrýan ugur boýunça habardarlygyny ýokarlandyrmak zerur bolar. Şunda men Robinzon Kruzonyň adamsyz adany tapmak üçin näçe ýola geçmeli bolandygyny däl-de, özüniň onda ýaşamagyna taýarlanmagyny göz öňünde tutýaryn.

– Şeýlelikde, wakalara dürli tarapdan baha berýän çeşmeleri ugur edinmek we bu ugurda ýeterlik bilimleriň bolmagy zerurda...

– Edil özi!

– Häzirki zaman köpçülikleýin habar beriş serişdeleri diňe bir maglumatlary ýaýratmak üçin däl-de, hatda ony döretmek üçin-de ýokary tehnologiki enjamlara eýe. Şunuň bilen baglylykda, žurnalistiň döredijilik eserini hut özüniň ýa-da häzirki wagtda ýaşlaryň arasynda uly meşhurlyga eýe bolan emeli intellektiň üsti bilen döredendigini nädip bilip bolar?

– Täze we öňdebaryjy usullara hemmeleriň gyzyklanma bildirmegi, şol sanda emeli intellektiň ozal diňe adamyň ukyply bolan işlerini ýerine ýetirmegi ýaly hyzmatlary ýaşlar işjeň ulanýarlar. Meniň şu gün söhbetdeş bolan bilimlere we öwrenmäge çuňňur gyzyklanma bildirýän Halkara gatnaşyklary institutynyň talyp ýaşlary birnäçe gyzykly, şeýle hem işde we hojalykda emeli intellekti ulanmak bilen bagly soraglary berdiler. Ýöne, olaryň ählisi hem emeli intellektiň diňe mehaniki we däp bolan ýumuşlary ýerine ýetirýändigini, onuň hiç wagt hem adam aňynyň ornuny tutup bilmejekdigine oňa düşünýärler. Emeli intellekt hakykata laýyk maglumatlary taýýarlamaga kömek edýän hem bolsa, ol hakykatyň özüni anyklap bilmeýär. Meniň pikirimçe, emeli intellekt bize kömekçi hökmünde uly mümkinçiliklere eýe bolup, durmuşymyzy we işimizi ýeňilleşdirýär, ýöne onuň adamyň ornuny tutýan derejede kabul etmäge çalyşmaly däl.

– Ylalaşýaryn. Sebäbi, adam tarapyndan ýazylan eserde adamyň ruhy, jany we duýgulary duýulýar.

– Ussat žurnalist tarapyndan ýazylan gowy makalany okanymda, onuň ýazan setirleriniň arasynda hakyky duýgyny duýup bolýandygyna ynanýaryn. Bary-ýogy 200 sözlük habarlarda bu aýratynlygyny duýman hem bolar, ýöne hakyky makalalarda hakyky adam duýgsusy ýaşaýar. Emeli intellekt bir salymda birnäçe zatlary zatlary ýazmaga ukyply bolsa-da, olarda adamlaryň başaryşy ýaly duýgyny, döredijiligi döredip bilmeýär.

– Häzirki zaman dünýäsi köp polýarlyga eýe we her bir giňişligiň hem öz hakykaty bolýar. Žurnalistiň şu aýratynlykdan başy çykmagy we anyk orna eýe bolmagy we wakalary ynamly suratlandyrmaly. Ýöne ol, käbir çylşyrymly meselelerde aýsbergiň diňe göze görünýän tarapyny görýär we köp hakykat anyklaşdyrylman galýar. Muňa mysal edip, dünýäde näçe wakalaryň bolup geçendigini we anyklaşdyrylman galandygyny görkezmek bolýar. Iň bärkisi, 20-nji asyryň iň syrly jenaýatçylygy bolan Prezident Kennediniň ölümi hem gizlinliginde galýar. Wagtyň geçmegi bilen hiç wagt açylmadyk syrlaryň köpçülige mälim bolmagy, jemgyýetiň ýagdaýyny garşylyklaýyn tarapa öwürmäge ukyply bolýar.

– Ylalaşýaryn. Haçanda žurnalist ähli maglumatlara eýe bolanda, ol ýagdaýa dogry baha berip bilýär. Ýöne häzirki zaman dünýäsinde bu zerurlyk hökmany däl bolup barýar. Mysal üçin, meniň işleýän sanly giňişlikdäki jenaýatçylykly hadysalary anyklamak barlaghanasynda birnäçe ozalky žurnalistler hem zähmet çekýärler we biz belli bir mesele boýunça anyk netijä geljek bolamyzda açyk elýeterlilige eýe maglumatlara salgylanmaga çalyşýarys.   Internet ýalan maglumatlary ýaýratmak üçin täze ýollary açýan hem bolsa, ol şol bir wagtda hakykaty anyklamak üçin hem mümkinçiliklere eýedir. Öz öz leksiýamda internetde botlaryň we beýleki serişdeleriň ulanylyşy barada durup geçdim. Eger-de siz olaryň ulanylandygyny anyklap bilýän bolsaňyz, awtorlaryň belli bir zady gizleýändiklerine hem düşünip bilersiňiz. Bu öz gezeginde, hakykaty gözlemäge iterýär. Bu elbetde, iň ygtybarly usul balmasa-da, ol iň bolmanda hakykata ýakynlaşmaga esas-ha döredýär.

– Men Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklary institutynyň talyplarynyň siziň leksiýaňyzy nähili gyzyklanma bilen diňländikleriniň we dürli soraglary berendikleriniň şaýady boldum. Aýtsaňyzlaň, geljekki ýaş türkmen žurnalistlerini näme gyzyklandyrýar? Sizde türkmen ýaşlary hakynda nähli täsirler galdy?

– Maňa bu ýokary okuw mekdepleriniň talyp ýaşlary, şol sanda ýaş halkara žurnalistleri diýseň ýarady. Meniň pikirimçe, olaryň ukyplylygy we gyzyklanmalary olaryň pikirlenişiniň ýüze çykmasy. Türkmen ýaşlarynyň gyzyklanmalarynyň we täze zatlary öwrenmäge höwesiniň uldygyny aýratyn nygtamak isleýärin. Olar dünýäniň häzirki zaman tehnologiýalaryndan habarly we olaryň ýalňyş ulanylmagy bilen döreýän töwekgelçilige oňat düşünýärler. Meniň bilen duşuşan türkmen ýaşlary - ýurduň ajaýyp wekilleri bolup durýar.

Men Türkmenistana öwretmek maksady bilen geldim ýöne, netijede özüm täze zatlary öwrendim. Bu ýurt meni haýran galdyrdy. Şu ýerde daşary ýurt köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň siziň ýurduňyz barada ýaýradýan maglumatlarynyň hakykat bilen hemme wagtda laýyk gelmeýändigini belläsim gelýär. Şonuň üçin-de, Waşingtona dolanyp baramsoň, men siziň ýurduňyz barada hakyky maglumatlary aýdyp we beýlekiler bilen paýlaşyp bilerin.

Bekdurdy AMANSARYÝEW

Foto: awtordan