Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Penşenbe, 9-njy mart güni Aşgabatda Merkezi Aziýa ýurtlarynyň Oba hojalyk ministrleriniň «Azyk howpsuzlygy we howanyň üýtgemegi boýunça hyzmatdaşlyk» mowzugynda 7-nji duşuşygy geçirildi.

Bu duşuşygyň mowzugy diňe bir Merkezi Aziýanyň ýurtlary üçin däl, eýsem bu ugurda şuňa meňzeş kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýan Türkiýe, Eýran we Azerbaýjan ýaly goňşy sebitlerdäki ýurtlar üçinem möhümdir.

Merkezi Aziýanyň ilaty ýylda 2,5 göterim töweregi ösýär. Bu azyk önümçiliginiň takmynan şol bir derejede ösmelidigini aňladýar. Ýöne, howanyň üýtgemegi derejäniň ýokarlanmagy, ýagyşlaryň häsiýetiniň üýtgemegi we käbir aşa hadysalaryň ýygylygynyň artmagy bilen azyk howpsuzlygyna täsir edýär.

Şeýle şertlerde has giň gerimde ekologiýa taýdan arassa we durnukly çözgütler bilen açylan täze ýollary döretmegiň gyssagly zerurlygy ep-esli artdy.

Daşky gurşaw we azyk krizislerine çözgüt tapmak, howanyň üýtgemegine durnuklylygy ýokarlandyrmagyň degişli usullary we bar bolan, şol sanda howanyň we tebigy baýlyklaryň maglumatlaryny, şeýle hem sebitler boýunça agro-iýmit ulgamlary baradaky maglumatlary netijeli ulanmak barada tehniki bilimleri talap edýär.

«Sebitleýin we halkara hyzmatdaşlygy berkitmek önümçilik ulgamlary we uýgunlaşma görnüşleri barada bilim alyşmak, gowşaklyklary bahalandyrmak, genetiki materiallaryň we usullaryň bahasyny paýlaşmak we ýokarlandyrmak, balyk gorlaryny we beýleki serhetara baýlyklaryny dolandyrmak, şeýle hem serhetara töwekgelçilikleriň öňüni almak we olary dolandyrmak üçin möhüm ähmiýete eýedir» – diýip, BMG-nyň Azyk we oba hojalygy boýunça guramasynyň (FAO) sebitleýin utgaşdyryjysy Wiorel Gutu çäräniň açylyş dabarasynda aýtdy.

FAO oba hojalygy, ýerden we suwdan peýdalanmak boýunça statistikanyň iň abraýly çeşmesi bolup, bu ugurda karar bermek üçin özboluşly orny eýeleýär.

FAO-nyň wekiliniň pikrine görä, durnukly ösüş traýektoriýasyny emele getirmegiň esasy bölegi, global kynçylyklary ýeňip geçmek üçin ýeterlik däldigini subut eden sebitleýin hyzmatdaşlygyň bar bolan mehanizmlerini ep-esli güýçlendirmek bolmaly.

Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministri Allanur Altyýew, Wiorel Gutunyň tagallalary birleşdirmek we adaty oba senagat tejribesiniň uýgunlaşmagy boýunça gyssagly çäreleri görmek zerurlygyny goldady. Ol howanyň uýgunlaşma meýilnamalarynda köp ýurtlaryň esasan oba hojalygyna bil baglaýandyklaryny aýtdy.

Altyýew, agrosenagat toplumynyň durnukly ösüşi we azyk howpsuzlygy meseleleriniň Türkmenistan hökümetiniň gün tertibinde ileri tutulýan ugurlaryň biridigini belledi. Olary çözmek üçin innowasiýa, ekologiýa taýdan arassa tehnologiýalary ulanmak bilen ýurdumyzda önümçilik kuwwaty ýokarlandyrylýar, ösen oba hojalyk tehnikasy we gaýtadan işleýän enjamlar satyn alynýar we galyndysyz iş ýörelgesi girizilýär. Önümçiligiň üpjün edilmeginde suwuň çykdajylaryny azaltmak üçin onuň territorial ýerleşişi optimallaşdyrylýar. Oba hojalygy, ýer we suw baýlyklaryny dolandyrmak ulgamy işjeňleşdirilýär. Şol bir wagtyň özünde, Türkmenistan daşky gurşaw meselelerine aýratyn üns berýär we ýerli we sebit derejesinde howanyň kynçylyklaryny çözmek üçin ähli halkara çäreleri goldaýar.

FAO-nyň Ýewropa we Merkezi Aziýa boýunça sebit wekili Wladimir Rahmanin Merkezi Aziýa sebitiniň ýurtlarynyň hersiniň özboluşlydygyny we olaryň hemmesiniň daşky gurşawy dolandyrmak däpleriniň ägirt uly gatlagynyň bardygyny belledi. Şeýle hem ol Eýran hökümetiniň wekilini MA-nyň oba hojalygy ministrleriniň ýygnagyna gatnaşmagy bilen gutlap, bu ýurduň gepleşiklere goşulmagynyň umumy ara alyp maslahatlaşmaga möhüm goşant goşjakdygyna ynam bildirdi.

COVID-19-dan soňky krizisiň çäginde ýurtlaryň azyk üpjünçiligine ýaramaz täsir eden dünýädäki harby-syýasy çaknyşyklaryň hasam güýçlenmegine, diňe raýdaşlyk bilen, diňe bilelikdäki tagallalar bilen, global kynçylyklara, şol sanda howanyň üýtgemegine hem täsirli jogap tapyp bileris.

«Gyş sowuklaýar, tomus gyzýar, suw – azalýar. Bu mesele bilen sebitiň ähli ýurtlarynyň oba hojalygy ýüzbe-ýüz bolýar» – diýip, Rahmanin aýtdy we fermerleri goldamagyň zerurlygyna ünsi çekdi. Şeýle hem ol, akylly suw dolandyryşy meselesi barada durup geçdi we mart aýynyň ahyrynda Nýu-Ýorkda Niderlandlaryň we Täjigistan hökümetleriniň baştutanlygynda FAO-nyň işjeň gatnaşmagynda bu mowzukda halkara konferensiýasynyň geçiriljekdigini ýatlatdy. Aşgabatdaky häzirki duşuşyklar käbir möhüm taraplara itergi berip biler we ýakyn wagtda geçiriljek foruma has köp many goşup biler.

Ara alyp maslahatlaşmaga FAO-nyň sebitleýin ofisiniň tebigy baýlyklar boýunça hünärmeni Iwetta Zenina onlaýn goşuldy we guramanyň maglumatlaryna görä, içerki önümçiligiň we importyň ýokarlanmagy sebäpli Merkezi Aziýa sebitinde azyk önümleriniň elýeterliliginiň hil taýdan gowulaşandygyny aýtdy. Şol bir wagtyň özünde, bu sebitiň mümkinçiligi has utgaşdyrylan çemeleşmeler bilen häzirki görkezijilerden has ýokary bolup biler.

Sebitiň ähli döwletleri esasy suw sarp edijiler bolup, suwuň köp bölegi oba hojalygynyň ýerlerini suwarmaga gönükdirilendir. Bilermeniň kesgitlemesine görä, Täjigistan we Gyrgyzystan suw ýetmezçiligi boýunça iň uly ýurtlar bolmasa-da, Özbegistan we Türkmenistan suw stresinde ýaşaýarlar. Şol bir wagtyň özünde ol, 2030-2100-nji ýyla çenli Syrderýanyň basseýninde suwuň mukdary 30 göterim, Amyderýanyň basseýninde bolsa 40 göterim azaljakdygy, munuň bolsa sebitde suw çeşmeleriniň bilelikde dolandyrylmagynyň möhümdigi barada çaklamalara salgylandy.

Gazagystanyň Oba hojalyk ministri Ýerbol Karaşukeýew hem Gazagystanyň wekiliýetiniň fiziki taýdan wekilçilik edilýän Aşgabat duşuşygyna onlaýn gatnaşdy. Ol kärdeşleriniň ünsüni 2020-2022-nji ýyllar aralygynda howa hadysalarynyň dünýä azyk üpjünçiligine ep-esli zyýan ýetirendigine ünsi çekdi. Gaty guraklyk esasy azyk ekinleriniň hasyllylygyna täsir etdi. Energiýa çeşmeleriniň bahasynyň artmagy bolsa, azyk önümlerini ýygnamak, daşamak we gaýtadan işlemek çykdajylarynyň ýokarlanmagyna sebäp boldy.

Bu ýagdaýlar bilelikde bazarlara basyşy artdyrdy hem-de önümçilik we azyk e paýlaýyş ulgamlaryna deňagramsyzlaşdyrdy. FAO hünärmenleriniň bellemegine görä, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň, şol sanda Gazagystanyň ilatynyň azyk önümlerine sarp edýän paýy 40-60 göterim bolup, adamlary bahalaryň ýokarlanmagyna aşa duýgur edýär.

Karaşukeýew agzalan netijeleri azaltmak we oba hojalygyny ýokary ösüş ýoluna goýmak üçin Gazagystanda nähili çäreleriň görülendigini aýtdy. 2022-nji ýylda ýurtda soňky 10 ýylda 22 million tonna däne we däne kösükli (gaýtadan işlenenden soňky agramy), şol sanda 16,4 million tonna bugdaý rekord derejede hasyl alyndy.

Şol bir wagtyň özünde, Gazagystan goňşy ýurtlaryň isleginiň artýandygyny göz öňünde tutup, oba hojalyk önümleriniň we azygyň önümçiligini artdyrmak meselesini goýýar. Şeýle hem möhüm meseleleriň biri oba hojalygynda suw baýlyklaryndan netijeli peýdalanmakdyr. «Ýurtlarymyzda suw ýetmezçiligi möwç alýar. Şunuň bilen baglylykda suwaryş we melioratiw meseleler, häzirki zaman suwaryş tehnologiýalaryny ornaşdyrmak, çyglylygy tygşytlamak tehnologiýalary biziň ýurtlarymyzyň üns merkezinde bolmaly» – diýip, Ýerbol Karaşukeýew aýtdy we ýurtlarymyzyň bar bolan mümkinçiligini we söwdany ýokarlandyrmak, onuň gurluşyny gowulandyrmak, üpjün edilýän harytlaryň görnüşini giňeltmek boýunça işleri güýçlendirmegiň zerurdygyny belledi.

Özbegistan Respublikasynyň Oba hojalyk ministri Aziz Woitow hem häzirki dünýäde azyk howpsuzlygyny üpjün etmek meselesiniň gün tertibine birinji gelýändigi bilen ylalaşdy. Oba hojalygy howanyň üýtgemegine uýgunlaşmasa, beýleki ýiti ykdysady we sosial meseleleri çözmek kyn görünýär.

Soňky gözleglere görä, ösýän dünýä ilaty üçin azyk howpsuzlygyny üpjün etmek maksady bilen azyk önümçiligini häzirki göwrümi bilen deňeşdirilende 2050-nji ýyla çenli 60 göterim ýokarlandyrmaly. «Şol bir wagtyň özünde, hemmämiz seresap bolmaly we köne, giň çemeleşmeleriň oba hojalygynda tebigy baýlyklaryň mukdarynyň azalmagyna we hiliniň ýaramazlaşmagyna sebäp boljakdygyna düşünmelidiris» – diýip, Woitow aýtdy.

Özbegistanyň pagta monomedeniýetinden miweleriň we gök önümleriň köp görnüşli önümçiligine üns berilmegi, şeýle hem infrastruktura we bilime maýa goýumlary arkaly üýtgedilen özgertmeler netijesinde bu ugurda käbir netijeleri gazanyp bilendigini aýtdy. Häzirki wagtda Özbegistanda oba hojalygynda bilim we innowasiýa milli ulgamy döredilýär. Ol döwrebap agroekologiki ýörelgeleriň we halkara ülňüleriniň çäginde ähli derejedäki oba hojalyk öndürijileriniň bilimlerini we başarnyklaryny ýokarlandyrar.

«Daýhanlarymyzyň köpüsiniň agrotehniki tejribesi we bilimleri köne we öndürijilikli däl, şonuň üçin köpçülikleýin okuwy talap edýär. Biziň wezipämiz, daýhanlary goldamak üçin ähli zerur infrastruktura, institusional, maliýe we maglumat şertlerini döretmek» – diýip, Aziz Woitow nygtady.

Şol bir wagtyň özünde ol, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň oba hojalygynyň ägirt uly mümkinçilikleriniň bardygyny aýtdy. Tebigatyň we howanyň dürlüligi, iň möhüm ekinleri ösdürip ýetişdirmäge mümkinçilik berýär, şol bir wagtyň özünde önümçilik göwrümimiz serhetlerimiziň daşynda-da adamlary iýmitlendirmäge ýeterlik. Ministr önümçilik mukdaryny, syýasatlaryny we ösüş maksatnamalaryny orta möhletleýin meýilleşdirmek üçin milli oba hojalygyna gözegçilik ulgamlaryny birikdirmek, şeýle hem Merkezi Aziýa ýurtlarynyň hünärmenlerini taýýarlamak üçin Daşkende oba hojalygyny sanlaşdyrmak boýunça okuw lagerini açmak ýaly birnäçe teklipleri seslendirdi. Mundan başga-da, elektron söwda azyk balansyny döretmek teklip edildi. Şeýle platforma Merkezi Aziýa ýurtlaryna iň ýokary talap wagtynda çalt jogap bermäge we erkin göwrümleri ilki bilen öz arasynda paýlamaga mümkinçilik berer.

Aşgabat duşuşygynda oba hojalyk ministrleri azyk howpsuzlygy we howanyň üýtgemegine uýgunlaşmak boýunça hyzmatdaşlyk düşünjesini durmuşa geçirmäge taýýardyklaryny tassykladylar we bu ugurda bilelikdäki başlangyçlaryň hem-de maksatnamalaryň durmuşa geçirilmeginiň tarapdarydygyny aýtdylar.

Duşuşygyň çäginde Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministri Allanur Altyýew we FAO-nyň sebitleýin utgaşdyryjysy Wiorel Gutu iki sany bilelikdäki resminama – FAO Tehniki Hyzmatdaşlyk Maksatnamasynyň çäginde «Sanly ýer kadastrasynyň döredilmegine goldaw» taslamasyna we «Merkezi Aziýada we Türkiýede gurakçylyga we duzly oba hojalygynyň önümçilik landşaftlarynda tebigy baýlyklary toplumlaýyn dolandyrmak» sebit taslamasy boýunça 2023-nji ýyl üçin iş meýilnamasyna gol çekdiler.

ORIENT

Foto: orient.tm