Bar bolan dünýä tertibiniň üýtgemegi nukdaýnazaryndan Ählumumy Günorta halkara giňişliginde barha möhüm oýunça öwrülýär. Ine, jedel edip bolmajak şu güniň hakykaty...

Şeýle-de bolsa, “Ählumumy Günorta” adalgasynyň many taýdan düşündirilmegi talap edilýär. Bu adalga gaty sada we şol bir wagtyň özünde düşnüksiz. Şonuň üçin köpçülikleýin habar beriş serişdelerinde giňden ulanylýandygyna garamazdan, her kimiň onuň manysyna doly düşünmeýändigi geň ýagdaý däldir.

“Ählumumy Günorta" düşünjesiniň taryhy-nazary esaslary

Has umumylaşdyrylan görnüşinde “Ählumumy Günorta” ykdysady ösüşiň pes derejesi, garyplygyň ýokary derejesi bolan we ählumumy ykdysady hem-de ekologiki çagyryşlaryna gowşak goralan ýurtlary aňladýar.

Şeýlelik bilen, bu düşünje garyp günorta ýurtlary öz içine alýar, demirgazykdakylar bolsa tersine gurply hasaplanýar.

Ýöne Ýaponiýa, Koreýa (elbetde Günorta) ýa-da Ysraýyl bilen nähilli bolmaly?

Kimdir biri olary “garyp günorta ýurtlarynyň” hataryna goşar.

Bu ýagdaý diňe bir semantiki gapma-garşylygyň mysaly däl, şeýle düşnüksizlik okyjylary hem bulaşdyryp biler. Mysal üçin, Günorta ýarym şarda (kesgitleme boýunça garyp hasaplanýar) Awstraliýa we Täze Zelandiýa gülläp ösýär, Demirgazyk (baý) ýarym şarda bolsa ykdysady taýdan yza galan Gaiti we Çad kynçylyk çekýär.

Meseläniň özi şunda dur: “Günorta” we “Demirgazyk” geografik adalgalarynyň many taýdan ýüki, olaryň syýasy-ykdysady häsiýetlendirmesinden has güýçlidir.

Ählumumy Günortanyň aýratynlyklarynyň arasynda “garyplykdan” başga-da, bilim almakda çäkli mümkinçilikler, kämil bolmadyk saglygy goraýyş ulgamy, gowşak ösen infrastruktura, şeýle hem kolonial geçmiş bilen taryhy baglanyşygy öz içine alýar.

Şeýlelik bilen, “ Ählumumy Günorta” adalgasy geografiki däl bolsa-da, ählumumy deňsizlik bilen baglanyşykly syýasy-ykdysady hakykatlary görkezýär.

Bu adalganyň gelip çykyşy Karl Oglesbä degişlidir – amerikaly “täze çep” ideologçylardan biri, ony ilkinji gezek 1969-njy ýylda Wýetnam söweşine bagyşlanan makalada ulandy. Ol soňky asyrlarda Demirgazyk ýurtlarynyň döreden ulgamynyň adalatsyz dünýä tertibine sebäp bolandygyny, şol sebäpli Demirgazygyň Günortany peýdalanýandygyny öňe sürýärdi.

Şondan bäri ýarym asyrdan gowrak wagt geçdi, emma häzirki wagtda Ählumumy Günorta, içerki tapawudyna garamazdan, has adalatly dünýä tertibi üçin göreşmegi dowam etdirýär. Munuň bilen birlikde, bu hereket häzirki wagtda köp polýarly dünýäniň emele gelýän döwründe esasy oýunçylaryň birine öwrüldi.

ÄG ýurtlarynyň mümkinçilikleri uly – olaryň paýyna dünýä ilatynyň 85%-i we dünýä JIÖ-niň 39%-i düşýär. Bilermenleriň pikirine görä, 2030-njy ýyla çenli dünýäniň iň uly dört ykdysadyýetiniň üçüsi Ählumumy Günortadan bolar. Bular Hytaý, Hindistan we Indoneziýa. Häzirki zaman dünýäsiniň tendensiýalaryny göz öňünde tutup, bu çaklama ynanyp bolar.

Häzirki döwürde Ählumumy Günorta

Häzirki wagtda Ählumumy Günorta döwletleri ýokary syýasy işjeňlik görkezmek bilen, BRICS, Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasy (ŞHG) hem-de “Topar 77” ýaly täze hyzmatdaşlyk formatlarynyň kemala gelmegine işjeň gatnaşýarlar. Şu ýerde “Topar 77”-iň BMG-niň we onuň düzüm birlikleriniň çäklerinde hereket edýän, ösüp barýan döwletleriň iri döwletara guramasydygyny belläp geçmek zerurdyr.

Geçen ýyl Azerbaýjanyň Hökümete degişli däl guramalarynyň Milli forumy COP29 howa konferensiýasyna taýýarlyk görmek boýunça Ählumumy Günortanyň Hökümete degişli bolmadyk guramalaryň meýdançalaryny döretmek baradaky başlangyç bilen çykyş etdi.

Bu pikir dünýä ýurtlarynyň üçden iki bölegini emele getirýän Aziýa, Afrika, Latyn Amerikasy we Okeaniýa ýurtlarynyň köpüsi tarapyndan goldanyldy. Netijede, täze Hökümete degişli däl guramanyň meýdançasy 110-dan gowrak ýurtdan guramalary birleşdirdi.

Şeýle hereketler bilen Ählumumy Günorta ýurtlary hyzmatdaşlygyň mehanizmlerini we guramalaryny döredip, ykdysady we syýasy bähbitlerini goraýarlar.

Täze meýdança halkara guramalarynyň we habar beriş serişdeleriniň gyzyklanmasyny döretdi. 2026-njy ýylda Ählumumy Günortanyň Hökümete degişli däl guramasynyň meýdançasy bütindünýä forumyny geçirmek meýilleşdirilýär, bu ýerde anyk taslamalar hödürlener we täze hyzmatdaşlar çekiler.

DAKSHIN we Türkmenistan: hyzmatdaşlygyň gabat gelýän ugurlary

Bir ýyl ozal Hindistanyň premýer-ministri Narendra Modi Ählumumy Günortanyň öňdebaryjy merkezini (DAKSHIN - Global South Centre of Excellence) döretmegi teklip etdi.

Bu merkez Merkezi we Günorta Aziýanyň durnukly ösüşi we özara baglanyşygy bilen birlikde, Owganystanyň saglygy goraýyş, ýaşyl tehnologiýalar, ulag-tranzit ulgamy we ekologiýa ýaly ugurlarda sebit integrasion taslamalaryna gatnaşmagyny üpjün etmek ugrunda iş alyp barýar.

Ählumumy Günortanyň öňdebaryjy tejribe merkeziniň şeýle işleri esasan Merkezi Aziýa döwletleriniň gün tertibine gabat gelýär.

Türkmenistanyň ylmy-barlag gurluşlarynyň bu özara peýdaly dialoga işjeň goşulmagy logiki ýagdaýdyr. Göni aragatnaşyk gurmak başlangyjy DAKSHIN-iň işgärleri tarapyndan öňe sürüldi, Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklary institutynyň Strategiki barlaglar boýunça ylmy merkezinde geçirilen onlaýn maslahatyna gatnaşyjylaryň habar bermegine görä bu işe Hindistanyň premýer-ministri tarapyndan gözegçilik edilýär.

Gysga döwürde Ählumumy Günortanyň öňdebaryjy tejribe merkezi 88 döwletiň çäklerinde hereket edýän 149 öňdebaryjy seljeriş merkezi bilen hyzmatdaşlyk gatnaşyklaryny ýola goýup, giň gerimli hyzmatdaşlyk ulgamyny döretmegi maksat edinýär.

Şeýle hem bellemek ýerlikli bolar, Türkmenistanyň DIM-niň HGI-niň Strategiki barlaglar boýunça merkezi hem öz işiniň gysga döwründe Merkezi Aziýa, Kawkaz, Türkiýe, Russiýa, Hytaý, Koreýa Respublikasy ýaly ýurtlaryň degişli düzümleri bilen durnukly hyzmatdaşlyk gatnaşyklaryny ýola goýdy we dürli görnüşli halkara maslahatlara, okuw-seminarlara işjeň gatnaşýar.

Global Günortadaky öňdebaryjy tejribe merkeziniň (DAKSHIN) işgärleri bilen ýokarda agzalan onlaýn maslahaty oňyn we işjeň ýagdaýda geçirildi.

Taraplar ýakyn geljek üçin meýilnamalaryny hödürlediler we iş gatnaşyklaryny dowam etdirmäge, şeýle hem Türkmenistanyň Ählumumy Günorta ýurtlary bilen hyzmatdaşlygynyň taryhyny dowam etdirjek dialog üçin hukuk esaslaryny üpjün etjek resminama gol çekmäge taýýardyklaryny mälim etdiler.

Türkmen bilermeleriniň DAKSHIN-iň wekilleri bilen geçiren söhbetdeşligi hem hut şu temada boldy.

Türkmenistan bilen Ählumumy Günortanyň arasyndaky özara gatnaşyklaryň gözbaşy

Türkmenistanyň Ählumumy Günorta ýurtlary bilen hyzmatdaşlygynyň taryhy Garaşsyzlygyň ilkinji ýyllaryndan başlaýar. Geçen asyryň 90-njy ýyllarynda eýýäm Türkmenistan Aziýanyň, Afrikanyň we Latyn Amerikasynyň esasy ýurtlary bilen diplomatik gatnaşyklaryny ýola goýdy.

1995-nji ýylda hemişelik Bitaraplyk derejesi yglan edilenden soň, türkmen döwleti halkara gatnaşyklaryny hormat goýmak, içeri işlere goşulmazlyk we özara bähbitli ýörelgeleri esasynda ýola goýmak bilen, adalatly halkara tertibini, medeni köpdürlüligi we alternatiw ösüş modellerine hormat goýmagy goldaýan ýurtlar bilen gatnaşyklara aýratyn ähmiýet berdi.

Häzirki wagtda dünýä täze köpugurly ösüş tapgyryna gadam basanda Ählumumy Günorta bolsa howa, azyk howpsuzlygy, saglygy goraýyş we sanlylaşdyrma ýaly möhüm meseleleriň çözgüdi üçin meýdança öwrülende, Türkmenistan basyşdan we geosyýasy şertlerden daşarda hyzmatdaşlygyň anyk görnüşini hödürläp, bu sebitlerdäki işjeňligini ösdürýär.

Dialogyň häzirki ýagdaýy

Häzirki şertlerde Türkmenistanyň Bitaraplygy ynanyşmagyň faktory bolup hyzmat edýär we goşmaça diplomatik mümkinçilikleri açýar.

Hut şu Bitaraplyk derejesiniň netijesinde Türkmenistan Hindistan we Päkistan bilen deňagramly gatnaşyklary saklaýar, dürli gepleşik formatlaryny özünde geçirip, owganara hem-de täjikara gatnaşyklary düzgünleşdirmekde araçyl bolup netjeli işleri alyp bardy.

Türkmenistan, dürli geosyýasy gatnaşyklaryna garamazdan, Eýran, Katar, Müsür we Indoneziýa bilen gatnaşyklary üstünlikli ösdürýär.

Başgaça aýdylanda, bitaraplyk ýagdaýy ýurda hatda biri-birine gapma-garşy ýurtlar bilen aragatnaşyk gurmakda hakyky daşary syýasatda artykmaçlyk berýär.

Häzirki wagtda Türkmenistan Ählumumy Günorta ýurtlary bilen gatnaşyklary şu ugurlar boýunça ösdürýär: syýasy dialog we diplomatik gatnaşyklar; ykdysady hyzmatdaşlyk; ynsanperwer we bilim ugurlaryndaky hyzmatdaşlyk.

Şeýlelik bilen, soňky birnäçe ýyllaryň dowamynda resmi ýagdaýda Türkmenistan ýokary derejeli duşuşyklary geçirdi we Owganystan, Hindistan, Müsür, Indoneziýa, Kuba, Braziliýa we ş.m. bilen diplomatik gatnaşyklary alyp bardy. Bu gatnaşyklar özara hormat goýmaga esaslanýar hem-de ikitaraplaýyn gün tertibini giňeltmäge gönükdirilen we Türkmenistanyň Bitaraplyk derejesini aýratyn nygtaýan häsiýete eýe.

Şol bir wagtyň özünde, Hindistan we Hytaý bilen strategiki hyzmatdaşlygyň ähmiýetini aýratyn bellemek gerek. Bu hyzmatdaşlyk dostluk we hyzmatdaşlyk hakyndaky ylalaşyklaryň çäklerinde ösdürilýär. Şeýle gatnaşyklaryň netijesinde energetika, ulag we aragatnaşyk geçelgelerini döretmek boýunça taslamalar durmuşa geçirilýär.

Owganystandaky durnuksyz ýagdaýlara garamazdan, Aşgabat köp ýyllaryň dowamynda Kabul bilen söwda-ykdysady gatnaşyklary ösdürmek ugrunda tagallalary edip gelýär, bu bolsa tutuş Merkezi Aziýa sebitiniň durnuklylygyna bagly bolan möhüm hyzmatdaş hökmünde çykyş edýär

Esasy üns energetika we ulag ugurlaryna gönükdirildi. Bu tagallalaryň netijesinde, häzirki wagtda gurluşygy dowam edýän TOPH gaz geçirijisi, şeýle hem Türkmenistan – Owganystan – Pakistan elektrik geçiriji we optiki süýümli aragatnaşyk geçirijisiniň we demirýoluň taslamasy durmuşa geçirilýär.

Mundan başga-da, Aşgabat Owganystana yzygiderli ynsanperwer kömegini berýär.

Ýokarda agzalan ugurlardan başga-da, derman senagaty we telekommunikasiýa pudagynda Hindistan bilen hyzmatdaşlyk dowam etdirilýär. Türkmen tarapy hindi IT pudagynyň we lukmançylyk syýahatçylygynyň mümkinçiliklerinden peýdalanmaga gyzyklanma bildirýär.

Müsür bilen Söwda-senagat edaralarynyň ugry boýunça dialog ýola goýuldy we türkmen dokma we mineral dökünlerini eksport etmek meselesi ara alnyp maslahatlaşylýar.

Latyn Amerikasy ýurtlary – Braziliýa, Kuba we Wenesuela bilen diplomatik gatnaşyklar şeýle-de, howanyň üýtgemegi, saglygy goraýyş we durnukly ösüş meseleleri boýunça pikir alyşmalar alnyp barylýar.

Aşgabat şeýle hem Günorta ýurtlarynyň forumlarynyň çäklerinde şol sanda “Topar 77”-iň maslahatlarynyň we BRICS+ meýdançalarynda ykdysady başlangyçlary hem goldaýar. Bu ýerde täsirli günortanyň ykdysadyýetleri gatnaşýar.

Ynsanperwer ugrunda Türkmenistan köp ýurtlaryň, şol sanda Ählumumy Günorta ýurtlarynyň gatnaşmagynda medeniýet günlerini, sergileri we ylmy maslahatlary yzygiderli geçirip, dürli ýurtlary ýakynlaşdyrmak pikirini öňe sürýär.

Şeýlelikde, geçen ýyl Türkmenistan Indoneziýanyň, Maliniň, Perunyň we Meksikanyň wekilleri bilen bilelikde ÝUNESKO tarapyndan gurnalan maddy däl medeni mirasy gorap saklamak boýunça halkara maslahatyna gatnaşdy.

Günorta hyzmatdaşlygyň täze formaty

Gurak sebitlerde ýerleşýän ýurtlar üçin has möhüm bolan howa meselelerini göz öňünde tutup, Afrika bileleşigi bilen hyzmatdaşlygyň geljegi uludyr, şol sanda Türkmenistan üçin çölleşmäge garşy göreş, suw tehnologiýalary hem-de durnukly oba hojalygy boýunça hyzmatdaşlyk aýratyn ähmiýete eýedir.

Türkmenistan bolsa, öz gezeginde, Ählumumy Günorta ýurtlaryna dökün eksportyny (bu ugurdaky önümçilige döwlet uly üns berýär), suwaryş boýunça çözgütleri we ynsanperwer maksatnamalara gatnaşmagy teklip edip biler.

Saglygy goraýyş we derman senagaty ugurlarynda hyzmatdaşlygy giňeltmek mümkinçiligi hem bar, sebäbi Ählumumy Günorta ýurtlarynda elýeterli derman serişdelerine we degişli tehnologiýalara bolan isleg barha artýar. Bu ugurda Türkmenistan häzirki zaman farmasewtika önümçilikleri bolan Hindistan, Braziliýa we Kuba bilen gatnaşyklaryny işjeňleşdirip biler. Türkmenistanda bilelikdäki önümçilik kärhanalary döretmek mümkinçilikleri hem bar.

Howanyň üýtgemegi bilen bagly meselelerde Türkmenistan Ählumumy Günorta ýurtlaryna dialog üçin Awazada geçiriljek BMG-niň Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlar boýunça üçünji maslahatyna meýdança hödürleýär. Bu maslahatda Aşgabadyň howa tehnologiýalary boýunça sbitleýin merkezini döretmek baradaky başlangyjy ara alnyp maslahatlaşylar.

Şeýle hem Ählumumy Günorta ýurtlarynyň Türkmenistanyň başlangyçlaryna, şol sanda gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleri boýunça taslamalara gatnaşmak başlangyjynyň ýokary mümkinçiliklere eýedigini bellemek gerek.

Türkmenistanyň Bitaraplygy we Ählumumy Günorta filosofiýasy

Ählumumy Günortanyň hereketi bilen Türkmenistanyň Bitaraplygynyň ýörelgeleri deňeşdirsek, umumy meňzeşlikleri we aýratyn tapawutlary göreris.

Bu mesele az öwrenilen we çylşyrymly, sebäbi bu iki köptaraply üýtgeşik ýagdaý – Ählumumy Günorta syýasy-ideologik gurluş hökmünde we halkara-hukugynyň esasynda berkidilen aýratyn daşary syýasat strategiýasy hökmünde Türkmenistanyň Bitaraplygy.

Iki modeliň meňzeşligi barada aýdylanda, aşakdaky ýörelgeler derrew gözüňi alýar: ileri tutulýan ugur hökmünde parahatçylykly dialog; goşulmazlyk; halkara hyzmatdaşlygyny giňeltmäge çalyşmak; we köp polýarlyga ymtylmak.

Ählumumy Günorta we Türkmenistanyň Bitaraplygy ýaly nusgalaryň ikisi hem dawalary parahatçylykly ýol bilen çözmegi, araçyllyk etmegi we konstruktiw dialogy goldaýarlar. Türkmenistan harby-syýasy birleşiklere goşulmaýar, bu hem bolsa Ählumumy Günorta ýurtlarynyň garaýyşlaryna ýakyn bolan harby hereketlere gatyşmazlyk filosofiýasyna laýyk gelýär.

Ählumumy Günorta ýurtlary, esasanam Goşulmazlyk Hereketiniň çäklerinde, bloklaýyn gapma-garşylyga çekilmezlige çalyşýarlar. Türkmenistanyň Bitaraplygy hem gapma-garşylyklara gatnaşmazlyk we öz çäginde daşary ýurt harby bazalarynyň ýerleşdirilmegine ýol bermezlik ýörelgesine esaslanýar.

Global Günorta we Türkmenistan ykdysady, ynsanperwer we tehnologik hyzmatdaşlygy giňeltmäge gönükdirilen. Ýöne bu ýerde bir tapawut bar: Günortanyň hyzmatdaşlyk islegi esasan Günbatar merkezi gurluşlaryň daşyndaky ýurtlara gönükdirilen bolsa, Türkmenistan ähli gyzyklanma bildirýän taraplar bilen gatnaşyklary ösdürmäge taýýar. Şeýlelikde ýurt döwletara gatnaşyklarynda bitaraplygyny hemişe nygtaýar.

Köp polýarlyk barada aýdylanda bolsa, Ählumumy Günortanyň ideologiýasy Ählumumy Demirgazygyň dünýäde agalyk etmeginden ýüz öwürmek we döwletleriň deňhukuklylygyna eýerýän has adalatly halkara tertibine bolan islege esaslanýar. Şol bir wagtyň özünde Türkmenistanyň wezipesi bolsa has ýumşak – bu hukuk ugurdaky gapma-garşylykly göreş bolmazdan, ýurt bitaraplygyny saklamak bilen, gyzyklanmalaryň deňagramlylygyny, gatyşmazlygy we özygtyýarlygyny hormatlamagy goldaýar.

Ählumumy Günortanyň halkara giňişlikdäki işi köplenç oppozision häsiýetli (çykyşlar, jarnamalar, özgertmeleriň talaplary we ş.m.) bolsa, Türkmenistanyň syýasy işjeňligi diňe parahatçylyk dörediji, araçyllyk ediji oňyn (diplomatiýa, dialog, konstruktiw başlangyçlar) häsiýete eýe.

Günorta ýurtlarynyň maksady — ählumumy gurluşyny düýpli özgertmek, halkara institutlaryny (meselem, BMG-niň Howpsuzlyk Geňeşi, BSG we ş.m.) özgertmekdir. Türkmenistanyň maksady bolsa – milli özgytyýarlygy pugtalandyrmak, içerki durnuklylygy we ösüşi ýokary derejede saklamak hem-de halkara giňişliginde gapma-garşylyklaryň öňüni almak üçin syýasy-diplomatik serişdeleri netijeli ulanmakdyr.

Netijeler we geljekki mümkinçilikler

Ýokardaky aýdylanlardan görnüşi ýaly, iki konsepsiýa – Türkmenistanyň Bitaraplygy bilen Ählumumy Günorta filosofiýasy öz gymmatlygynda we etiki esaslarynda kesişýärler: deňhukuklylyga, parahatçylyga, durnukly ösüşe ymtylma.

Şol bir wagtyň özünde olaryň institutlaýyn we funksional aýratynlyklary bar: Türkmenistanyň bitaraplygy — bir döwletiň ýörelgeler esasynda alyp barýan syýasaty bolup, bitaraplygyň artykmaçlyklaryny öz mysalynda görkezýär, Ählumumy Günorta bolsa – bu toparlaýyn (koalisiýa) hereketdir.

Türkmenistan gapma-garşylyklardan daşda durmak bilen, dünýä ulgamynda deňagramlylygy gözleýär, Ählumumy Günorta bolsa dünýäniň gurluşyny bilelikde üýtgetmäge gönükdirilendir.

Şeýle-de bolsa, Türkmenistanyň Bitaraplygy we Ählumumy Günorta hereketi – berk syýasy düzgün däl-de, uruşsyz we zorluksyz has adalatly dünýäni döretmäge bolan islegini şöhlelendirýän janly ösýän konsepsiýalardyr. Her kim – öz başarnygy bilen.

Netijede biz, Türkmenistanyň Ählumumy Günorta ýurtlary bilen hyzmatdaşlygynyň kem-kemden ulgamlaýyn we geljegi uly häsiýete eýe bolýandygyny görýäris.

Hemişelik Bitaraplyk derejesinden peýdalanyp, ýurt özüniň günortadaky hyzmatdaşlary bilen deňhukuklyk we özara hormat goýmak, aşa syýasatlaşdyrmazlyk ýörelgeleri esasynda aragatnaşyk saklaýar.

Şol bir wagtyň özünde, özara gatnaşyk esasan ykdysadyýeti, durnukly ösüşi, medeniýeti we bilimi öz içine alýar, bu hyzmatdaşlygy mundan beýläk-de giňeltmek üçin açyk edýär. Ählumumy Günortanyň öňdebaryjy merkezi (DAKSHIN) bilen başlanan onlaýn dialog bu ugurdaky hyzmatdaşlygyň aýdyň tassyklamasydyr we umumy maksatlar hem-de ýörelgeler ruhunda has netijeli pikir alyşmalar we bilelikdäki başlangyçlar üçin berk binýady döredýär.

Bekdurdy AMANSARYÝEW,

Türkmenistanyň DIM-niň HGI-niň Strategik barlaglar boýunça ylmy merkezi