Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Görnüklik türkmen ýazyjysy, şahyry, dramaturgy we ssenaristi Hemra Şirowyň ömri we döredijiligi, esasan-da çagalar edebiýatynda bitiren işleri barada köpden bäri ýazmak isleýärdim. Ýöne ol nähili görnüşde bolmaly: makalamy ýa-da söhbetdeşlik? Ahyrsoňy kesgitli netijä gelindi. Söhbetdeşlik görnüşinde bolsa gyzykly bolar. Ine şeýdibem, şu söhbetdeşlik döredi.

– Siziň hekaýalaryňyzdyr goşgularyňyz awtobiografik häsiýetlimi? Çagalyk döwrüňizden hakydaňyzda galan iň täsirli pursat ýadyňyza düşýärmi? Çagalykda bolup geçen wakalardan eseriňize gireni barmy?

– Meniň eserlerimde çagalyk döwri hakda ençeme ýatlamalar bar. Ol döwür Beýik urşunyň yz ýanlarydy. Biz çagalar üçin kynçylykly wagt bolandygyna garamazdan, men ol döwri gowy görýärin. Biziň maşgalamyz 9 çagaly uly maşgalady. Kakam – Beýik watançylyk urşunyň weterany, oba mugallymydy, ejem bolsa lukmançylyk nokadynda işleýärdi. Biz sadaja ýaşaýardyk. Obada elektrik togy diňe agşam birnäçe sagat berilýärdi. Adatça nebit çyrasy ulanylardylar. Şol çyranyň yşygynda ilkinji eserlerimi ýazypdym. Ol mahallar biz üçin siwilizasiýanyň ýeke-täk eşreti radiodan eşitdirilýän gepleşiklerdi. Aýratynam, türkmen estradasynyň aýdymçylarynyň çykyşlaryny gowy görüp diňleýärdik.

Şonda biz oglanlar, ýerli-ýerden, radio boýunça berilýän aýdymlary diňläp, olaryň sazydyr sözlerini ýat bekleýärdik. Radioda berilýän konsert uzak dowam etmeýärdi. Şonuň üçin ünsüňi gaty berk jemlemeli bolýardy. Radioda berilýän aýdym-sazly gepleşik gutaransoň, biz özümiň ýat beklän aýdymlarymyzy aýdyp, özboluşly konsert gurardyk. Elbetde, aýdymyň sözi ýadyna düşmedik ýerini her kim özüçe söz düzüp aýdardy. Şol mahallar biz özümizi tiz ulalyp, ägirt işleri bitirjek kişiler ýaly duýardyk...

– Adatça, her hili jadyly zatlar ertekilerde bolýar: geň-taňsy tüýdük, täsin güljagaz... Sizde-de şonuň ýaly bir jadyly zadyň bolmagyny isleýärdiňizmi?

– Ertekilerden çen tutsaň, jadygöýleriň we gözbagçylaryň Hogwards akademiýasynyň uçurymy, ýazyjy zenan J. Roulingiň eserleriniň gahrymany Garri Potteriň göze görünmeýän ýapynjasy ýaly ýapynjalary bolupdyr. Meniň pikirimçe, biziň ýaly ýazyjylarda-da şonuň ýaly bir ýapynja bolsa kem bolmazdy. Ýöne adamy göze görünmeýän edýän ol jadyly ýapynja biz ýazyjylar üçin birinji däl-de, eýsem, ikinji orunda durardy. Sebäbi her bir ýazyjynyň öz jadyly taýajygy – adaty ýazuw ruçkasy bar. Şonuň kömegi bilen ýazyjy köşkdür galalary, geçip bolmajak uçut gaýaly daglary döredýär. Ertekilerdäkä çalymdaş täsin şäherleri gurýar. Ondan başga-da, çagalar ýazyjysy uzak geljege ýa-da alysda galan geçmişe täsin gezelençlere äkidip biler. Beýle syýahat üçin ýazyjy uçar peteginiň aladasyny etmeli däl ýa-da oňa ýany bilen goş haltasyny almagyň gerek ýok. Bar etmeli zady, ýörgürje ruçkasydyr ak kagyzy almaly-da, ýazmaly, ýazmaly, ýazmaly...

Aslynda Garri Potteriňki ýaly ýapynja näme gerek? Her bir çagalar ýazyjysy barybir göze görünmeýän adama meňzeýär. Ol her gün hiç kime görünmän adamlaryň arasynda gezýär we ähli bimakul bolýan zatlaryň hemmesini görýär: aç çaganyň agy-nalasyny, kesilýän agajyň şatyrdysyny, azaşan çaga pişijegiň naýynjar “mawlamasyny”, ýaralanan guşuň mejalsyz urulyşyny, oturgyçda gam-gussa batyp, ýalňyz oturan enäniň gözýaşyny... Soňra bolsa ýazyjy özüne gaýdyp gelýär-de, hemme zady “düzedýär”. Ol jadyly ruçkasy bilen täze – gülala-güllük dünýäni döredýär. Onda çagalaryň şadyýan gülkisi ýaňlanýar, gurap giden agaç janlanyp gül gül açýar, asmanda owadanja guş ýene-de parlap uçýar. Gyzjagaz ýitiren pişijegini tapyp begenýär. Garryja ene bolsa agtyklary daşyna üýşürip, şatlygyna uçaýjak bolup ýylgyrýar.

– Nädip şunuň ýaly “jadygöý” – ýazyjy bolup bolýar?

– Beýle başarnygy ne uniwersitetde ne-de institutda öwrenip bolýar, hatda jadygöýlik okadylýan meşhur Hogwardsda hem şeýle hünärmenler taýýarlanmaýar. Emma, şol bir wagtyň özünde, zehin başarnygy bar islendik adam çagalar ýazyjysy bolup biler. Munuň usulam göräýmäge ýönekeý ýalydyr: çagalary hakyt ýürekden söýmeli, juda synçy bolmaly we iň adaty zatlarda adatdan daşary bir geň-taňsylygy görüp başarmaly. Mundan başga-da ol örän hyýalbent kişi bolmaly.

Çagalar ýazyjylarynyň köpdügine garamazdan, gynansagam, olaryň aglabasynyň “çagalara” dahylly ýeri ýok. Çagalar üçin eser ýazýan awtorlar kagyz köşkleriniň kagyz gapylaryny açmak bilen, çaga dünýäsiniň örän näzikdigini, hem-de munda gödensilige, çig-çarsylyga ýol bermegiň bolmaýandygyny unutmaly däldirler. Şonuň üçin-de bu täsin dünýä girmek üçin ol öz köňlünde ömürbaky çaga bolup galmalydyr. Daş-töweregini gurşap alýan zatlary ilkinji gezek görýän adam ýaly haýran galyp seredýän gözleri bilen görüp başarmagy möhümdir.

– Siziň ilkinji eserleriňiz haçan çap bolupdy?

– Meniň goşgularym şol döwürde çykýan “Pioner” žurnalynda we “Mydam taýýar!” çagalar gazetinde ilkinji gezek çap edilende, 4-nji synpda okaýardym. Degişmeli äheňde aýtsam, şondan soň men obamyzda tanymal şahyr boldum diýmäge birazajyk hem bolsa, esas bar. Hatda Türkmenistanyň Ýazyjylar birleşiginiň welaýat bölüminiň başlygy şahyr Juma Ilmyradow meniň okaýyşymdyr durmuşym bilen tanyşmak üçin obamyza gelipdi. 6-njy synpdan başlap, ýurdumyzyň ýaş ýazyjylary üçin her ýyl geçirilýän respublikan seminar-maslahatlara yzygiderli çagyrylyp başlapdym. Şol maslahatlarda B. Kerbabaýew, A. Kekilow, Ý. Pirgulyýew, A.Haýydow ýaly döwrümiziň görnükli ýazyjylar, şahyrlar bilen tanyşypdym...

– Ine, şeýdibem siz ýazyjy bolmagy ýüregiňize pugta düwüpsiňiz-dä?

– Hawa. Mekdebi tamamlanymdan soň, Maksim Gorkiý adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetiniň Türkmen dili we edebiýaty fakultetine okuwa girmek üçin Aşgabada geldim. Uniwersitetde okaýarkam okuwyň soňky ýyllarynda gazet habarçysy bolup okuw ýanyndan işläp başlapdym. Žurnalistlik edenimde men käbir makalalarymy edebi lakam bilen ýazardym. Gazetde işlemek bilen, dikuçarly, ugurdaş dürli ulaglar bilen ýurdumyzyň iň uzak we barmasy çylşyrymly çetki künjeklerine-de gidipdim. Bir söz bilen aýdanyňda romantika! Şonda maňa ülkämiziň gözel ýerlerini görmek hem-de sada, ýöne ruhubelent adamlar bilen söhbetdeş bolmak, olardan täsin hem gyzykly gürrüňleri eşitmek, ýazyp almak nesip edipdi. Şondan soň ýazyjy ýa-da şahyr bolmazlyk mümkin hem däldi. Galyberse-de men Amyderýa ýakyn obada tebigat gözellikleri gözlerime siňip ulaldym.

Redaksiýadaky işimiz bilen çaphana işi baglanyşyklydy. Ozal çaphana işi häzirki döwürdäkiden üýtgeşikdi. Tekstdäki ähli harplar ilki el bilen maşynkada ýygylýardy. Soňra bolsa gurşunda ýyglyp, basma usuly amala aşyrylýardy. Bu uzaga çekýän işdi. Käte öýe daňdanlar gelerdim. Üst-başymdan çaphana reňkiniň ysy gelerdi. Şonda-da uzak dynç almaga wagtym ýokdy. Çaý-nahar edinip boldugym, goşgy ýa-da hekaýa ýazmaga girişerdim.

– Siziň Kamçatka hakda ýazan eserleriňiz bar. Siz şol eserlerde biliňe ýetip durýan gar, pajygaly tebigy şertler hakda ýazýarsyňyz. Olar nähili peýda boldy?

– Uniwersiteti tamamlanymdan soňra men Kamçatka ýarym adasynda gulluk etdim. Ähli tarapdan taplanan adamlaryň ýaşaýan ülkesi hasaplanýan Kamçatka ýarym adasynyň örän täsin tebigaty bar, şol bir wagtda ol ýaşamak üçin juda gazaply we ýowuz ýer. Kamçatka – bu taýga tokaýlyklary, wulkanlar, geýzerler, Ýuwaş okeany, kitler hem-de wagtal-wagtal suwuň ýüzüne çykýan suwasty gämilerdir howuňy basýan uç-gyraksyz okean. Bu ajaýyp ülkede bolanymda galan täsirleri “Wulkanlar ülkesinde”, “Günüň dogýan ýerine syýahat” atly goşgular toplumynda we “Okeanyň perzentleri” atly powestinde beýan etdim.

– Ýazyjynyň işi – bu örän hysyrdyly we azaply zähmet. Ýazyjy-şahyrlaryň diňe az sanlysy hakyky üstünlige eýe bolýar. Siziň öz saýlan ýoluňyza ökünen halatyňyz boldumy?

– Ilkibaşlarda meniň üçin kyn bolupdy. Goşun gullugyndan gaýdyp gelemsoň, men mümkin bolan ähli ýerde işledim – dürli redaksiýalarda, “Magaryf” neşirýatynda... Adatça aýdylyşy ýaly, ýetde-gütdeligem gördük.

Özümiň ilkinji kitabymy elime alan günüm hiç haçan ýadymdan çykanok. Ol örän ýukajygam bolsa, meniň begenjimiň çägi bolmandy. Eger aýagymy biraz ýerden üzüp aýtsam, men şonda şatlykdan ýaňa ganat baglap uçupdym. Şeýle bir ruhy ýokary göterilişi başdan geçirdim welin, döretmek islegim güýjäp, ürç edip işläp başladym. Şondan soň meniň kitaplarym yzly-yzyna çap boldy. Eserlerim diňe Türkmenistanda däl-de, eýsem, terjime edilip, beýleki doganlyk respublikalarda, “Murzilka”, “Kolobok”, “Newa”, “Sibirskiýe ogni” ýaly gazet-žurnallarda çap boldy.

Men Hydyr Derýaýew, Berdi Kerbabaýew, Beki Seýtäkow, Gurbannazar Ezizow, Agniýa Barto, Ýegor Isaýew, Eduard Şim bilen duşuşyklarymy minnetdarlyk bilen ýatlaýaryn. Sowet Soýuzynyň, soňra bolsa Russiýa Federasiýasynyň döwlet senasynyň sözleriniň awtory Sergeý Mihalkow bilen tanyşlygyma we dostlugyma aýratyn buýsanýaryn. Şol wagtlar jübi telefonlary ýa-da internet ýokdy, biz hat alyşmak arkaly habarlaşýardyk.

Sergeý Wladimirowiç Mihalkow bir gezek maňa iberen hatlarynyň birinde degişme äheňinde şeýle sözleri ýazypdy: “...Çagalar ýazyjylarynyň adatça uzyn boýly bolýany meni haýran galdyrdy. Görüp otursam, Hemra, sizem uzyn boýly ekeniňiz. Häzirki zaman türkmen çagalar poeziýasynyň derejesi örän ýokary. Hatda ol dünýä çagalar poeziýasynyň derejesinde...”.

Men bolsa şonda öz ýanymdan şeýle pikire berildim: “Döredijilik ýoly — bu marafona ylgamak ýaly bir başarnyk ahyryn. Bu ylgawa gatnaşýan türgenleriň arasynda uzyn boýlusynyň ädimleriniň uly bolýandygy üçin ýeňiş gazanmaga mümkinçiligi bardyr”.

– Siziň eserleriňiz mekdep okuwçylarynyň okuw kitaplarynda bar. Belki siz bilýänsiňiz, näme üçindir çagalar edebiýat boýunça okuw kitaplaryndaky eserleri has-da gowy görüp okaýarlar?

– Bu, ähtimal, ýazyjy şahyrlaryň ussatlyk derejesini aňladýan ýagdaýdyr. Has dogrusy, bu höwes şol çagalaryň ol ýazyjylardyr şahyrlar hakda gowy bilýänliginden gelip çykýan bolmaly. Meni mekdeplere, uniwersitetlere, telewideniýe we radio ýygy-ýygydan çagyrýarlar. Şeýle duşuşyklara barmak üçin hemişe wagt tapmaga çalyşýaryn. Janly, şadyýan hem gönümel gürrüňdeşlik wagtynda çagalar bilen işjeň, dostlukly aragatnaşyk ýola goýulýar. Şunuň ýaly şahsy tanyşlykdan soň bolsa islendik çaganyň meniň eserime gabat gelende ony höwes bilen okajagyna ynanýaryn. Meniň pikirimçe, gönüden-göni tanaýan ýazyjyň ýa-da şahyryň kitabyny okamak – bu örän gyzyklydyr.

– Bir wagtlar ýazyjy-şahyrlar goşgy, eser ýazmak üçin syýa galamdan, soň-soňlar şarikli ruçkadan, ýazuw maşynkasyndan peýdalanypdyr. Häzir bolsa munuň üçin kompýuteri ulanýarlar. Gitdigiçe täzeden-täze mümkinçilikleriň döremegi bilen, islendik işi aňsatlaşdyryp barýan bu ewolýusiýany synlaýarys welin, rifmalary, sinonimleri özi saýlaýan, eserleriň sýužetlerini ösdürmegiň her hili tilsim-tärlerini hödürleýän dürli programmalaryň oýlanyp tapylmagy bilen, ýazyjy bolmak düýbünden kyn däl ýaly bolup görünýär. Siziň pikiriňizçe, bu öňe gidişlikmi ýa-da öwerlik däl ýagdaý? Wagtyň geçmegi bilen ýazyjylyk hünäri ýitip gidip bilermi?

– Dogrusy, men ol programmalaryň nähili derejede işleýändiginden habarly. Bu takmynan “Bilmezejik we onuň dostlary” atly multfilmdäki “Gül şäherjiginde” ýaşaýan baş gahryman Bilmezejigiň derejesindedir. Ol “takgaz” we “taýak” sözlerini ýüzugra rifmalaşdyryp goýberýär. Tehniki abzallaryň “ýazyjylyk ediş” derejesi-de hut şeýle. Men 74 ýaşymda bolsam-da, döwür bilen deň gadam basmaga çalyşýaryn. Şeýle-de bolsa, eserlerimi diňe elde we ýönekeýje ruçka bilen ýazýaryn. Megerem, bu çagalykdan galan endik bolsa gerek. Uruşdan soňky kynçylykly ýyllarda, hatda biziň okuw kitaplarymyzdyr depderlerimizem ýeterlikli däldi. Syýa bolsa biziň döwrümizde iň gyt we amatsyz zatlaryň biridi. Ýanymyzda göterýän syýaly golçamyz elmydama dökülerdi. Ruçka ýaly kaşaň zat hakda aýdyp durmak hem gerek däldir öýdýärin. Adatça biz köplenç biz syýagalamdan peýdalanardyk. Ine, şol wagtlardan bäri hem elmydama ýanymda uç çykarylanja kiçeňräk galamy götermek endik bolup galypdyr.

– Bir mahallar döredijilik adamlarynyň ruhy we beden güýçlerini dikeltmekleri, ylham we döredijilik gözlegleri bilen erkin meşgullanmaklary üçin döredijilik öýlerine, “mineral suwly” şypahanalara, deňiz ýakalaryna ibermek däp bolupdyr. Mälim bolşy ýaly, suratkeşler, sazandalar, ýazyjydyr şahyrlar iň gowy eserlerini şolar ýaly ýerlerde döredipdiler. Muňa Repini, Bunini, Çehowy, Çaýkowskini mysal getirip bolar... Bu meseläni siz nädip çözýärsiňiz?

– Men indi ata boldum. Bu bolsa hemme zady öz-özünden düşnükli edýär. Meniň agtyklarym bar. Üç musketýor we bir şazada gyz. Bu islendik bejergi-şypadan has täsirli hem netijelidir. Sebäbi öýüň içinde olaryň turuzýan garagolluklary, şadyýan oýun-gülküleri maňa gowşamaklyga mümkinçilik bermeýär. Agtyklarymyň men baradaky pikirlerini aýdamda bolsa, olar atasyndan hoşaldyr öýdýärin. Sebäbi olaryň öz şahsy ertekiçisi bar. Onuň her gije täze erteki otaryp berjegine olar pugta ynanýar.

Dowamat-dowam ýa-da baky çeşmeler we gymmatlyklar diýen bir düşünje bar. Şonuň ýaly çeşme mende hem bar – meniň tükeniksiz ylham çeşmäm çagalar bolupdy we häzirem şolardyr. Ilkibaşda olar meniň öz çagalarymdy, indi bolsa – agtyklarym.

– Siziň uly ýaşly okyjylar üçin hem ýazan eserleriňiz köp. Diýmek, siz diňe çagalar üçin eser ýazýan ýazyjy däl-dä?

– Soňky 30 ýyl töweregi, esasan, ulular üçin kyssa ýazýaryn. Hekaýalary, powestlerdir romanlary. Körpe okyjylary-da unudamok. Ozallar öz ýatlamalaryma esaslanyp, terjimehal äheňindäki eserleri ýazardym. Indi bolsa meni taryhy žanr has özüne çekýär. Meniň eserlerimdäki gahrymanlar taryhda hakykatdan-da bolan şahslar ýa-da toslanyp tapylan şahsyýetler.

Aslyýetinde uly ýaşly okyjylara niýetlenen eserlerimi ilki bilen meniň iň zabun tankytçym okaýar. Onuň pikirine uly ähmiýet berýärin. Ol meniň ýanýoldaşym Dürli Allakowa. Ynha indi 52 ýyl bäri meniň üstünliklerime begenýär. Döredijiligime ýardam berip gelýär. Ýüz görmezden dogruçyllyk bilen öz pikirini aýdyp, eserlerime baha kesýär.

– Käbir ýazyjylar kitaplarynyň bezeg işlerinidir suratlaryny özleri ýerine ýetirýär. Mysal üçin, Antuan de Sent Ekzýuperiniň eserlerine eden bezeglerinden biz pili ýuwdan ýylanyň şlýapa meňzeýändigini bilýäris. Eger-de Tuwe Ýansonyň öz çeken suratlary bolmadyk bolsa, biz syrly Mummi-trollaryň nähili keşpdedigini asla bilmezdik. Puşkin, Nekrasow, Jon Tolkin, Daniil Harms, Mark Şagal dagy hem bu meselede köp ýazyjy şahyrlardan tapawutlanypdyrlar. Siz bu babatda synanyşyp görmediňizmi?

– Hawa, men öz kitaplarymyň bezegini we suratlaryny ýerine ýetirmäge synanyşdym. Emma bu örän seýrek bolýan ýagdaý diýip nygtamalydyryn. Köplenç bu işi ussat suratkeşler ýerine ýetiripdiler. Dogrymy aýtsam, men nakgaşlyk bilen meşgullanmagy – surat çekmegi hemişe halaýardym. Megerem, oglumyzy sungat mekdebinde okadanymyz hem şonuň üçindir. Men öz amala aşmadyk arzuwymyň onda hasyl bolmagyny isledim. Häzir agtygym surat çekmeklik bilen meşgullanýar.

Meniň aňrybaş suratkeşlik tejribäm bolsa meşhur multfilmleriň gahrymanlarynyň keşplerini çekmek bilen çäklenipdi. Olar bilen çagalarymyzyň gatnan çagalar bagynda olaryň eşiklerini saklaýan şahsy şkafjyklaryny bezäp beripdim.

– Sungat barada gürrüň edenimize görä, haýsy türkmen kompozitorlary bilen bile işleşmegiň size miýesser edendigi hakda hem aýdyp beräýseňiz?

– Meniň döredijiligimde, esasan, R. Rejepow, D. Hydyrow, B. Hudaýnazarow, A. Abdyllaýew, M. Hojaýew ýaly türkmen kompozitorlary bilen bilelikde birnäçe aýdymlar peýda boldy. Biz bilelikde aýdym-sazly sahna eserlerini, aýdymlary, sazly ertekileri, filmleri döretdik... Kompozitorlar bilen hyzmatdaşlygymyz we arkalaşykly döredijilik işimiz geljekde-de netijeli bolar diýip umyt edýärin.

– Çeper edebiýatda bary-ýogy alty sany esasy sýužet ýordumy bar diýýärler, bu dogrumy? Netijede, ähli gürrüň berilýän ahwalatlaryň we hekaýalaryň temalary hemişe gaýtalanyp durýar. Olar biri-birine çalymdaş bolup barýar. Şonuň üçin her gezek eser ýazylanda täzeden-täze bir zatlary tapmak barha çylşyrymlaşýar.

– Bu babatda sazandalaryň bagty has çüwüpdir diýip hasaplaýaryn. Sebäbi noty sesleriniň sany ýedi ahyryn! Bolýar, degişmäni bir gapdala goýalyň. Sungaty toparlara bölmeklige synanyşmak hemişe o diýen dogry pikirdir öýdemok. Häzire çenli dünýäde milliýardlarça kitap ýazyldy, emma henizem günde-günaşa edebiýatda täze ýyldyzlaryň atlary peýda bolup gelýär. Bu örän ajaýyp ýagdaý ahyryn!

Aýna ÝOLBARSOWA

Foto: Hemra Şirowyň arhiwinden