Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Ol diňe bir ajaýyp çagalar eserleriniň awtory däl-de, eýsem tanymal şahyr, ýazyjy, dramaturg we ssenarist hökmünde hem tanalýar. Emma onuň döredijiligi bilen ýakyndan tanyş bolanlar onuň başga üýtgeşik bir tarapy barada hem bilýändirler. Ol awangard akymlarynda we stillerinde goşgy ýazmak bilen, şygryýetde bar bolan özboluşly tilsimler bilen hem çynlakaý meşgullanýar. Neo-poeziýa degişli bolan goşgylaryň köpüsi onuň kitaplarynda, şeýle hem ýurdumyzyň gazetlerinde we žurnallarynda çap edildi. Hemra Şirow bilen şu günki söhbetdeşligimiziň temasy hut şu ugra – eksperimental poeziýa bagyşlanýar.

– Siz, bize mälim bolşy ýaly, döredijiligiňizde goşgy ýazmagyň täze görnüşleriniň üstünde işleýärsiňiz. Germaniýada geçirilen EXPO 2000 halkara sergisinde siziň eksperimental şygryýetiňizi fransuz şahyry Giýom Appolineriň döredijiligine meňzedipdiler, onuň döredijiligi bolsa öz döwründe sungatyň futurizm, kubizm, dadaizm we sýurrealizm ýaly akymlarynyň ösüp-örňemegine täsir edipdi. Siz döredijilik gözlegleriňizde özüňizi haýsy stile degişli diýip hasaplaýarsyňyz — awangardist – şahyrmy, futuristmi ýa-da modernistmi...?

– Men sungatyň hem döredijiligiň islendik ugurlary üçin «ist» goşulmasy bilen gutarýan sözleriň ählisini gaty oňat we peýdaly diýip hasaplaýaryn. Sebäbi bu hili sözler beýlekilerden bir ädim öňde barýan, öz döwründen geljege sary has öňe saýlanan adamlaryň bardygyny aňladýar, hut şolar, umuman, sungatyň ösmegine öz goşantlaryny goşýarlar.

Edebiýat birligi hökmünde söz bilen baglanyşykly bolan ähli zat: rebuslar, akro-şygryýet, palindromlar, anasikller we şoňa meňzeş zatlar elmydama meni özüne çekýär. Şonuň üçin hem, megerem, men şekilli şygryýet — suratly goşgy ýazmak bilen meşgullanyp başlandyryn. Şu halatda sözler ýa-da sözlemler belli bir şekile öwrülýär ýa-da gürrüňi edilýän zadyň suratyna eýe bolýar. Şeýlelik bilen, men öz döredijiligimdäki iki islegimi: edebiýatyň nusgawy žanrlarynyň çäginden çykmak we şygyr bilen surat çekmek bir ugra birikdirdim. Şekilli poeziýada men dürli geometrik görnüşler we şriftler bilen goşgy ýazmaga synanyşyk etdim. Türkmenistanda bu ugur bilen menden öň hiç kimiň meşgullanmandygyny bilýärin. Bu meniň üçin juda bir gyzykly zada öwrüldi, şunuň ýaly döredijilik gözleglerim bilen men okyjylarymy hem öz döredijilik işime çekmek isledim.

Aslynda, fransuz şahyry Giýom Apolliner şekilli şygryýet žanrynyň esaslandyryjysy diýlip hasaplanýar, ol XIX asyryň ahyrynda we XX asyryň başynda şekil görnüşinde goşgy eserleri döredipdir we olary kalligramma diýip atlandyrypdyr. Fransuz şahyrynyň goşgy ýazmakdaky bu tilsimi Andreý Woznesenskiniň arhitektoniki goşgularynyň döremegine, Gennadiý Aýganyň meta poeziýasynyň peýda bolmagyna getirişi ýaly, onuň şygyrlary maňa-da uly täsir edipdi.

Şekilli poeziýa bilen meşgullanan mahalym men gadymy kalligrafiýa sungatynyň ähli şekilli şygryýet üçin esasy başlangyç bolandyr diýlip hasap edilip bilinjekdigine göz ýetirdim. Käbir metjitleriň diwarlaryny bezeýän arapça kalligrafiýa ýazgylaryny ýa-da ýaponlaryň däp-dessuryna degişli bolan sýodo sungatyny göz öňüne getirip görüň. Ýeri gelende bellesek, kalligrafiýa edebiýata däl-de, eýsem şekillendiriş sungatynyň iň inçe görnüşleriniň biri hasaplanýar.

Ilkibaşda, men goşgyda gürrüňi edilýän esasy zadyň keşbini sözleri tirkemek arkaly bermäge synanyşdym. Ýagny, bu aý bolsa, sözler aý görnüşinde hatara düzüldi, agaç bolsa, men sözleriň üsti bilen ösüp duran bagyň şekilini çekdim. Ýöne biraz wagtdan soň sözüň we şekiliň goşgyda bir wagtyň özünde ulanylmagynyň eserde öňe sürülýän pikiri güýçlendirip, oňa täze many we pelsepe çuňlugyny berip biljekdigine düşündim. Mysal üçin, durmuşyň çalt geçýänligi we wagtyň biderek ýitirilmegi hakda aýdylýan şekilli şygyrda sözler ýanyp duran şem görnüşinde şekillendirilýär.

Eger siz “Gum sagat” goşgymy gören bolsaňyz, onda “wagt” sözi harplara bölünip, gum ýaly aşaklygyna akýar. Gum sagadyň özi bolsa “Wagtyň gadyryny biliň, ony tygşytly ulanyň” diýen jümle bilen şekillendirilýär. Galyberse-de, kitaby tersine öwürmek bilen, bu gum sagady beýleki tarapyna goýup, şol bir jümläni täzeden okap bolýar.

“Höwürtge” atly şekilli goşgymda bagyň iki şahasynyň arasynda gurlan höwürtgedäki ýer togalagyny aňladýan ýumurtga şekillendirilýär: agajyň iki şahasy — ýagşy bilen ýamany nyşany bolup durýar. Goşgy setirinde: “Ýumurtgadan saýrak guşam, zäherli ýylanam çykyp biler” diýen sözler bar.

Mundan birnäçe ýyl ozal Aşgabat şäheriniň B. Amanow adyndaky çagalar kitaphanasy meniň şekilli goşgularymyň sergisini gurady. Olar uly möçberdäki kagyzlara çap edilip, edil muzeý suratlary ýaly edilip çarçuwalara salnypdyr. Şol sergiden soň çagalar bilim edaralary üçin ýörite şekilli goşgulary döretmek, ýagny ýönekeý sanlar ýa-da elipbiýniň harplary görnüşinde goşgulary ýazmak babatdaky pikirlerini aýdyp, maňa köp teklipler bilen ýüz tutupdylar... biraz wagtdan soň şol kitaplar peýda bolupdy.

Awangard poeziýasy häzir döwürde ösüş ýolunda we köp şahyrlar şygryýetiň bu akymyna uly gyzyklanma bildirýär. Şeýle hem, men size Germaniýada EXPO–2000 bütindünýä sergisiniň çäklerinde geçirilen bir gyzykly halkara taslama gatnaşandygym hakda size gürrüň beresim gelýär. Guramaçylaryň meýilnamasyna görä, dünýäniň çar künjeginden bolan awangardist şahyrlara meşhur futurist nemes şahyry Kurt Şwittersiň “Anna Blýum” atly goşgusynyň çeper terjimesini öz ene dillerinde ýazyp, ibermekleri teklip edilipdi.

Galyberse-de, adaty bolmadyk döredijilik tejribesine gatnaşan şahyrlar öz terjimelerini diňe golýazma görnüşinde bermelidiler, ondan başga hem olar goşgynyň terjimesini okamalydylar we seslerini ýazgy etmelidiler. Bu gyzykly taslama dünýäniň dürli künjeklerinden 339 şahyr gatnaşypdy. Türkmenistandan men ýalňyz özüm gatnaşypdym. CD disk goşulan bu bir goşgynyň dünýäniň dürli halklarynyň dillerine terjime edilen ýygyndysy 2000-nji ýylda neşir edilipdi. Meniň şekilli goşgularym ýazylan posterler bolsa EXPO–2000 bütindünýä sergisiniň pawilionlarynyň biriniň diwaryny bezäpdi.

– Siziň aýdyşyňyza görä, “Anna Blýum” goşgusyny üç ýüzden gowrak şahyr terjime edipdir. On bäşden gowrak dile terjime edilen 70-den gowrak kitabyň awtory hökmünde siz nähili pikir edýärsiňiz, nätanyş daşary ýurt diline edilen terjimesi boýunça eseriň awtorynyň asyl stiliniň ähli aýratynlyklarynyň saklanyp galandygyna düşünmek mümkinmidir?

– Eger “Anna Blýum” goşgusy babatda aýdamyzda, adatça terjimeler tehniki taýdan aşakdaky ýaly amala aşyrylýar. Ilki bilen terjimeçi goşgynyň erkin görnüşdäki sözme-söz terjimesini ýerine ýetirýär. Soňra, düzgün bolşy ýaly, goşgynyň sözme-söz terjime edilen tekstini neşir ediljek ýurtdan bolan şahyra geçirilýär. Şol şahyr hem sözme-söz terjime edilen goşgynyň üstünde işlemek bilen, onuň manysyny şygyr görnüşinde öz ene dilinde berýär. Hil barada aýdanymda bolsa, köplenç biz ýazyjylar “biri-birimizi” terjime edýäris diýip aýdyp bilerin. Mysal üçin, eger meniň goşgularym ýapon diline terjime edilen bolsa, men hem şol awtoryň goşgularyny ýapon dilinden türkmen diline terjime etmegiň üstünde işleýärin. Soňra iki tarap hem terjime eden eserini ýerli neşirleriň birinde çap etmegiň “aladasy etmäge” synanyşýarlar. Galyberse-de, ikimizem - men we edebi kärdeşim – eserlerimizi ýokary hilli terjime etmäge we soňra olary neşir etmäge deň derejede gyzyklanma bildirýäris. Dürli ýurtlardan bolan ýazyjylardyr şahyrlaryň arasynda “jentlmenlik kadasy” ýa-da “wyždan wadasy” diýen ýaly bir däp bar. Iki taraplaýyn işleşmek bilen, biz birek-biregi goldamaga, öz ýurdumyzda daşary ýurtly kärdeşlerimiziň alyp barýan işleri barada gürrüň bermäge hem-de wagtal-wagtal okyjylarymyzy olaryň eserleri bilen tanyşdyrmaga çalyşýarys.

– Goşgy ýazmagyň täze görnüşleri we žanrlary bilen gyzyklanyp, siziň şygyr ýazma tilsimiňizi ele alýan şägirtleriňiz, okuwçylaryňyz ýa-da başga ýaş şahyrlar barmy?

– Men bir döwürde medeniýet institutynda dramaturgiýanyň nazaryýeti we taryhy, prosýuderçilik işi dersleri boýunça mugallym bolup işledim. Şonda meniň talyplarymyň arasynda örän zehinli ýaşlar bardy. Olaryň köpüsi edebiýat bilen gyzyklanýardylar we menden dostlukly maslahat almak üçin hekaýalaryny, goşgularyny, ssenariýlerini we pýesalaryny maňa getirip görkezerdiler. Bu gün bolsa düýnki talyplarym meniň kärdeşlerim ýazyjylar, dramaturglar bolup ýetişdiler, şeýle hem teatr we kino işgärleri boldular. Käbirleri, edil meniň ýaly, döredijiliklerinde edebi tejribeleri etmegi halaýandyklaryny, hatda olaryň birnäçesiniň eserleriniň gazetlerde çap edilendigini bilýärin. Belki, olar menden has-da ozdurarlar we şu ugurda öňe gidip, edebiýatda düýbünden täze žanrlary oýlap taparlar.

– Siz çagalar üçin iň gowy eserleri döredýän ýazyjy hökmünde Hajy Ysmaýylow adyndaky baýragyň eýesi, iň gowy hekaýalar üçin Türkmenistanyň Prezidentiniň «Türkmeniň Altyn asyry» bäsleşiginiň ýeňijisi, şeýle hem başga-da birnäçe abraýly edebiýat baýraklarynyň eýesi. Siziň pikiriňizçe, dürli bäsleşiklere we baýrak ugrundaky bäsdeşliklere gatnaşmaklyk we olarda ýeňiş gazanmaklyk ýazyjynyň ýa-da şahyryň edebiýat döredijiligine peýda getirýärmikä, munuň ýazyjynyň öz gazanan üstünliklerine esaslanyp, onuň arkaýynlaşmagyna, şeýlelik bilen hem onuň döredijiliginiň pese gaçmagyna getirmezmi?

– Ähli zat döredijilik adamsynyň özüne bagly bolup durýar. Baýrak — bu awtoryň dogry ugur bilen barýandygyna düşünmäge mümkinçilik berýän bir basgançak ýa-da höweslendirme diýsek hem bolýar. Mysal üçin, edebiýat baýraklaryna mynasyp bolanlaryň haýsydyr biriniň sylaga bolandan soň birden ýazmagyny bes edipdir diýlenini henize bu güne çenli men eşitmändim. Adatça ähli zat tersine bolýar: käbirleri ýazýarlar, döredýärler, ahyrsoňy bolsa baýragyny almaga hem ýetişmeýärler ýa-da baýraga aradan çykansoňlar mynasyp bolýarlar.

– Geliň, şekilli goşgylara we kalligrammalara gaýdyp geleliň. Käbir suratkeşler öz portretlerini çekýärler. Siz babatda aýdanymyzda, sözleriň kömegi bilen şekil döredip, öz portretiňi şekillendirip bolarmyka?

– Elbetde. Ýöne bu birneme içgysgynç bolaýmasa. Men öz portretimi çekmeli bolsam, ony allegoriýa görnüşinde ýerine ýetirerdim. Dogrusyny aýtsam, mende şindi özümiň iki sany şahyrana portretim bar. Biri ýelek—galamyny aňladýan şekilli goşgy görnüşindäki, beýlekisi — baş aşpez görnüşinde, ol ullakan edebiýat gazanynda goşgularyny we hekaýalaryny taýýarlap, olary rifma, degişme, söýgi, ýiti hem ötgür sözler ýaly goşmaça goşundylar bilen üstüni ýetirýär...

– Soňky birnäçe ýylyň dowamynda siz drama, komediýa we çagalar ertekileri sahna žanrlarynda öndürijilikli işläp gelýärsiňiz. Ýurdumyzyň paýtagtyndaky teatrlarda we welaýat sahna jaýlarynda üstünlikli sahnalaşdyrylan spektakllar muňa aýdyň şaýatlyk edýär. Golaýda Magtymguly Pyragynyň 300 ýyllygyna bagyşlanan türkmen dramaturglarynyň arasynda geçirilen bäsleşiginiň ýeňijileri yglan edildi.

Siz ýurdumyzyň iň gowy dramaturgynyň üçlüginiň hataryna girdiňiz. Bu barada okyjylarymyza gürrüň beräýseňiz.

– Ikinji orna mynasyp bolan “Ilkinji ýygyndy” atly pýesam Magtymguly Pyragynyň ilkinji şygyrlar kitaby neşir edilmezinden ozal bolup geçen wakalar hakda gürrüň berýär.

Teatrlardaky sahna oýunlary barada aýdylanda bolsa, Daşoguzyň teatrynyň režissýory Guwanç Baýmedowy ýatlamak isleýärin, onuň bilen bilelikde teatryň sahnasynda birnäçe ajaýyp spektakllar peýda boldy. Bu režissýora komediýa-da, drama-da, çagalar üçin sahna oýunlary-da, şeýle hem uly ýaşly tomaşaçylar üçin döredilen spektakllary hem deň derejede sahnalaşdyrmak başardýar.

Guwanç Baýmedowyň döredijilik stili onuň öz işine täzeçillikli çemeleşmesi hem-de režissýoryň wezipesine häzirki zamana mahsus bolan özboluşly garaýşy bilen tapawutlanýar. Onuň öz aýratyn görüşi bar, bu aktýorlaryň sahnadaky işinde, sahna bezeginde, spektaklda ýaňlanmaly aýdym-sazy seçip almakda has-da aýdyň ýüze çykýar. Mysal üçin, sahna oýnunyň dowamynda bir we şol bir obýekt ýa-da şol bir zat görnüşini üýtgetmek, başga bir zada öwrülmek arkaly sahnadaky dürli wezipeleri ýerine ýetirmek üçin hyzmat edip bilýär. Keseligine çekdirilen şol bir ýüp many taýdan päsgelçiligiň, öwrüm nokadynyň ornunda ulanylýar, ýa-da başga bir ýagdaýda bolsa şol ýüp jedelli meseläni, üsti açylmadyk meseleleriň ýumagyny aňladýar... Bir söz bilen aýdylanda, sözler ýa-da aktýorlaryň sahnadaky çykyşlary bilen beýan edilmeýän zatlar sahnada bezeginde ulanylan zatlaryň üsti bilen aňladylýar. Beýle diýilse, Guwanç Baýmedow sahnany bezeg bilen doldurýar diýildigi däldir, onda artykmaç zat ýok we hemmesi-de belli bir manyny berýän zatlar.

Men onuň edýän işine minnetdardyryn we bu zehinli režissýor bilen mundan beýläkde hyzmatdaşlyk ederis diýip tama edýärin. Kim bilýär, belki biz bilelikde meniň şekilli goşgularymy teatr sahnasynda nähili ulanmalydygyny oýlap tapyp bileris. Olaryň umumylygy — şekilleriň, nyşanlaryň we görnüşleriň söz we rifma bilen utgaşmasy - häzirki zamanyň, awangard teatr sungatynyň ruhuna doly laýyk gelýär ahyryn.

Aýna Ýolbarsowa

Foto: Hemra Şirowyň arhiwinden